Sümük alət
Sümük alət — sümükdən yaradılmış alətdir. Sümük aləti demək olar ki, hər bir sümükdən və müxtəlif üsullarla yaratmaq mümkündür. Sümük alətlər qrupuna heyvanların sümükləri, buynuzları və diş kimi sərt hissələrindən istifadə olunaraq hazırlanan alətləri qeyd etmək olar. Bu alətlər əsasən qoyun, keçi, iribuynuzlu mal-qara və s. heyvanların sümüklərindən hazırlanmışdır.
Haqqında[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sümük alətlər Homo sapiensin yaranmasından sənədləşdirilmişdir və həmçinin Homo neandertalların kontekstlərindən və ya daha əvvəllər məlumdur. Sümük, digər materiallarla yanaşı, demək olar ki, bütün ovçu-yığıcı cəmiyyətlər tərəfindən alətlər hazırlamaq üçün istifadə edilmişdir. Skeletin hər hansı bir hissəsi potensial olaraq istifadə edilə bilər; bununla belə, buynuzlar və uzun sümüklər ən yaxşı iş materialını təmin edir. Uzun sümük parçaları aşındırıcı daşa sürtülərək ox və nizə ucları, iynələr, çəngəllər və balıq qarmaqları kimi əşyalara çevrilə bilər. Sümük alətlər əsasən sümük qırıqlarından hazırlanır və ya faydalı formada kəsilirdi. Arxeoloqlar əmindirlər ki, sümük alətlər məqsədyönlü surətdə kəsilmiş maral buynuzları tərəfindən hazırlanıb.[1]
Sümükdən qaşıqlar, bıçaqlar, çəngəllər, sancaqlar, balıq qarmaqları, iynələr, bizlər, cilalayıcılar və musiqi alətləri kimi əşyalar hazırlanırdı. İnsanlar sümükdən məişətdə istifadə edilən əşyalarla yanaşı, musiqi alətləri, fleyta və fit hazırlayırdılar. Sümüklərdən saç daraqları, saç sancaqları kimi dekorativ oyma məmulatlar da hazırlanırdı. Buynuz sümükdən daha sərtdir və bıçaq və saç daraqları üçün istifadə edilmişdir. Hətta heyvanların dişləri və dırnaqları da boşa getmirdi. Dişlər adətən paltar və boyunbağıların bəzədilməsi üçün istifadə olunurdu. Dırnaqlar həmçinin paltarların bəzədilməsi üçün, həmçinin çınqıllar və zənglər üçün asılırdı.[2]
Üzvi material olaraq, sümük çox vaxt arxeoloji cəhətdən bərpa oluna bilən şəkildə salamat qalmır. Bununla belə, düzgün şəraitdə sümük alətləri bəzən salamat qalır və bir çoxları tarix və tarixdən əvvəlki dövrləri təmsil edən dünyanın müxtəlif yerlərindən bərpa edilib. Həmçinin etnoqrafik cəhətdən çoxlu nümunələr toplanmışdır və bəzi ənənəvi xalqlar, eləcə də eksperimental arxeoloqlar alətlər hazırlamaq üçün sümükdən istifadə etməyə davam edirlər.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ən qədim sümük alətləri Afrikadan qeydə alınmışdır və təxminən 1,5 milyon il əvvələ aiddir.[3] Onların ilk dəfə Afrikada meydana gəldiyi və inkişaf etdiyi geniş şəkildə qəbul edilir. Sümük alətlərin ən çox tapıldığı məşhur qazıntı Cənubi Afrikadakı Blombos mağarasıdır. Blombos mağarasından orta daş dövrü səviyyələrindən 70 min illik tarixi olan iyirmi səkkiz sümük alət kolleksiyası tapılmışdır.[4]
Sümük alətlər neandertal qrupları kontekstində, eləcə də anatomik cəhətdən müasir insanların inkişafı zamanı aşkar edilmişdir. Arxeoloqlar uzun müddətdir ki, neandertalların sümük alətləri düzəltməyi müasir insanlardan öyrəndiklərini və daş alətləri təqlid edərək sümüyü sadəcə başqa bir xammal hesab etdiklərinə inanırlar. Müasir insanlar isə sümüyün xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, onları xüsusi formalar və alətlər halına gətirirdilər.
Fransanın cənub-qərbindəki iki Neandertal sahəsində xüsusi sümük alətlərinin kəşfi, neandertalların həqiqətən müasir insanlara xüsusi sümük alətləri hazırlamağı öyrətmiş ola biləcəyi fikrini ortaya çıxarır. Bu ərazilərdə lissoirlərin ("cilalama daşları") aşkar edilməsi əhəmiyyətlidir, çünki onların təxminən 51.000 il yaşı var, müasir insanların Avropaya məlum gəlişindən əvvəl.[5]
Sənaye İnqilabından əvvəl (keçirici alətlərin maşınla kütləvi istehsalı mümkün olduqda) iynələr kimi bir çox məişət alətləri sümükdən hazırlanırdı; bu kimi əşyalar bu gün də antikvar kimi dəyərləndirilməkdə davam edir. Sümük qovluqlar hələ də kitabçılar tərəfindən istifadə olunur.
Tipləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sümük alətləri forma və xüsusiyyətlərinə görə bir neçə qrupa bölmək olar:
- Ox ucluqları
- Bizlər
- İynələr
- İy başlıqları
- Cilalayıcılar
- Sıyırğaclar
- Toxalar
- Musiqi alətləri və.s.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Wymer, John. The Paleolithic Age. Croom Helm. 1982. ISBN 9780709927105.
- ↑ Nelson, Susan K. "Deer Bone Tools" (PDF). Deer Bone Tools. 2009. 2023-11-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-01-06.
- ↑ "Early humans make bone tools". Smithsonian Institution's Human Origins Program. 2020-11-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-08.
- ↑ Henshilwood, Christopher S.; D'errico, Francesco; Marean, Curtis W.; Milo, Richard G.; Yates, Royden. "An early bone tool industry from the Middle Stone Age at Blombos Cave, South Africa: implications for the origins of modern human behaviour, symbolism and language". Journal of Human Evolution. 41 (6). 2001: 631–678. doi:10.1006/jhev.2001.0515. PMID 11782112.
- ↑ Soressi, Marie; McPherron, Shannon P.; Lenoir, M.; Dogandzic, T.; Goldberg, P.; Jacobs, Z.; Maigrot, Y.; Martisius, N. L.; Miller, C. E.; Rendu, W.; Richards, M.; Skinner, M. M.; Steele, T. E.; Talamo, S.; Texier, J.-P.; və b. "Neanderthals made the first specialized bone tools in Europe". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 110 (35). 2013: 14186–90. Bibcode:2013PNAS..11014186S. doi:10.1073/pnas.1302730110. PMC 3761603. PMID 23940333.
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- "Early humans make bone tools". Smithsonian Institution's Human Origins Program. Archived from the original on 2020–11-26. Retrieved 2019–01-08.
- Henshilwood, Christopher S.; D'errico, Francesco; Marean, Curtis W.; Milo, Richard G.; Yates, Royden (2001). "An early bone tool industry from the Middle Stone Age at Blombos Cave, South Africa: implications for the origins of modern human behaviour, symbolism and language". Journal of Human Evolution. 41 (6): 631–678. doi:10.1006/jhev.2001.0515. PMID 11782112.