Sualtı arxeologiya
Sualtı arxeologiya — suyun altında aparılan arxeoloji tədqiqatları əhatə edir.[1]Bu sahənin qəbulu sualtı ərazilərə daxil olmaq və işləməkdəki çətinliklər və arxeologiyanın sualtı ərazilərə tətbiqi ilkin olaraq gəmi qəzası zamanı xilas edcilərin inkişaf etdirdiyi bacarıq və alətlərdən irəli gəldiyi üçün nisbətən gec bir inkişaf yolu keçmişdir.[2] Nəticədə sualtı arxeologiya əvvəlcə özünü həqiqi arxeoloji tədqiqat kimi təsdiqləmək üçün mübarizə apardı.[3] 1980-ci illərin sonlarında universitetlər fənni tədris etməyə başlayanda və alt fənn üçün nəzəri və praktiki baza möhkəm qurulduqda bu dəyişdi.
Haqqında[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sualtı arxeologiyanın indi dəniz arxeologiyası da daxil olmaqla bir sıra formaları var: keçmiş insan həyatının, davranışlarının və mədəniyyətlərinin və onların dənizdə, ətrafında, mənsəblərdə və çaylarda fəaliyyətlərinin elmi əsaslı öyrənilməsi.[4] Bu, ən çox duzlu və ya şirin suda, ətrafında və ya altında tapılan və ya su ilə örtülmüş çöküntünün altında basdırılmış qalıqlardan istifadə etməklə həyata keçirilir.[5] Son illərdə sualtı aviasiya arxeologiyası adı altında su altında qalan İkinci Dünya Müharibəsi sahələrinin və su altında qalan təyyarələrin tədqiqi də əsas fəaliyyət kimi ortaya çıxmışdır.[6]
Sualtı arxeologiyanın tədqiqat sahəsi yalnız gəmi qəzalarının tədqiqi ilə məhdudlaşmır. Port Royal və İsgəndəriyyəni dağıdan zəlzələlər və ya kontinental miqyasda daha geniş yayılmış iqlim dəyişiklikləri kimi yerli seysmik hadisələr səbəbindən dəniz səviyyəsindəki dəyişikliklər, bir vaxtlar quruda olan bəzi insan işğal sahələrinin indi su altında qalması deməkdir.[7][8] Son buz dövrünün sonunda Şimal dənizi böyük düzənlik idi və antropoloji material, eləcə də mamont kimi heyvanların qalıqları bəzən trol gəmiləri tərəfindən çıxarılır. Həmçinin, bəşər cəmiyyətləri həmişə sudan istifadə etdiyinə görə, bəzən bu cəmiyyətlərin su altında qurduqları tikililərin qalıqları (məsələn, körpülərin özülləri,[9] körpülər və limanlar) quru torpaqda izlər itirildikdə hələ də mövcud vəziyyətdə qalır. Nəticədə, sualtı arxeoloji sahələr geniş spektri əhatə edir, o cümlədən: su altında qalmış yerli ərazilər və insanların əvvəllər yaşadıqları və ya ziyarət etdikləri, sonradan dəniz səviyyəsinin qalxması səbəbindən su ilə örtülmüş yerlər; quyular, qəzalar (gəmi qəzaları; təyyarə); suda yaradılmış tikililərin qalıqları (məsələn, körpülər və ya limanlar); limanla əlaqəli digər strukturlar; insanların tullantıları, zibilləri və digər əşyaları, məsələn, gəmilər, təyyarələrin suya atdıqları zibil və ya dağıntı sahələri.
Sualtı arxeologiya tez-tez yerüstü sahələrdəki arxeoloji tədqiqatları tamamlayır, çünki ikisi çox vaxt coğrafi, sosial, siyasi, iqtisadi və digər mülahizələr daxil olmaqla bir çox və müxtəlif elementlərlə əlaqələndirilir. Nəticədə, arxeoloji landşaftın tədqiqi, tarixdən əvvəlki, tarixi arxeologiya, dəniz arxeologiyası və antropologiya da daxil olmaqla müxtəlif fənlərdən bir çox mütəxəssislərin daxil edilməsini tələb edən multidissiplinar yanaşmanı əhatə edə bilər. Buna çoxlu nümunələr var. Bunlardan biri, 1711-ci ildə Qərbi Avstraliya sahillərində itirilmiş Zuytdorp VOC gəmisinin qəzasıdır, burada ekipajın bir qisminin sağ qalması və sahildə yerləşdikdən sonra ərazidən yerli qəbilələrlə qarışması barədə kifayət qədər fərziyyələr mövcuddur.[10] Bu ərazidəki arxeoloji imza indi də 19-cu əsrin ortalarında əraziyə daxil olan yerli əhali ilə Avropalı çobanlar arasında qarşılıqlı əlaqəni əhatə edir.[11]
Tədqiqat əhəmiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sualtı arxeologiyasının keçmişlə bağlı biliklərimizə əhəmiyyətli töhfə verə bilməsinin bir çox səbəbi var. Təkcə gəmi qəzası sahəsində ayrı-ayrı gəmi qəzaları ya can itkisinin böyüklüyü (məsələn, Titanik) və ya itki şəraitinə görə əhəmiyyətli tarixi əhəmiyyət kəsb edə bilər (Housatonic tarixdə düşmən sualtı qayığı tərəfindən batırılan ilk gəmi idi).[12][13] Mary Rose kimi gəmi qəzaları da arxeologiya üçün əhəmiyyətli ola bilər, çünki onlar gəminin itirildiyi anda insan artefaktları toplusunu saxlayaraq bir növ təsadüfi zaman kapsulunu yarada bilirlər.[14][15] Bəzən vacib olan gəminin qəzaya uğraması deyil, onun qalıqlarına, xüsusən də gəminin elm və mühəndislik (və ya müharibə) tarixində böyük əhəmiyyətə malik olduğu yerlərə daxil olmağımızdır. Sualtı qayıqların inkişafı, məsələn, düşmən gəmisini batıran ilk sualtı gəmi olan Hunley vasitəsilə sualtı arxeoloji tədqiqatlar vasitəsilə izlənilə bilər (Hunley həmçinin əvvəlki gəmilərdə tapılmayan unikal tikinti detallarına malik idi və bir neçə tarixi döyüş gəmisindən biri idi). Resurgam II, ilk motorlu sualtı qayıq;[16] və Britaniya Hərbi Dəniz Qüvvələrində sualtı qayıqların inkişafı haqqında məlumat verən Holland 5.[17]
UNESCO Konvensiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yaşı yüz il və ya daha çox olan su altında insan varlığının bütün izləri UNESCO-nun Sualtı Mədəni İrsin Mühafizəsi Konvensiyası ilə qorunur. Bu konvensiya tarixi və mədəni məlumatların məhv edilməsinin və ya itirilməsinin və talanların qarşısını almaq məqsədi daşıyır. O, iştirakçı dövlətlərə öz sualtı mədəni irsini beynəlxalq hüquqi çərçivə ilə qorumağa kömək edir.[18] Yuxarıda qeyd olunan UNESCO Konvensiyasında müəyyən edilmiş tövsiyələr əsasında sualtı arxeoloji artefaktların mühafizəsinin planlaşdırılması üçün CoMAS layihəsi[19] kimi müxtəlif Avropa layihələri maliyyələşdirilib.[20][21][22]
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Underwater and Maritime Archeology in Latin America and the Caribbean". səh. 21. docid 10408690. 2009-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ Akesson, Per. "A history of underwater archaeology". Nordic Underwater Archaeology. 2018-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ Gibbins, David; Adams, Jonathan. "Shipwrecks and maritime archaeology". World Archaeology. 32 (3). 2001: 279–291. doi:10.1080/00438240120048635.
- ↑ "How underwater archaeology reveals hidden wonders". Culture (ingilis). 2019-08-02. August 2, 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-16.
- ↑ Muckelroy, K. Maritime archaeology. Cambridge University Press. 1978. ISBN 978-0-521-29348-8.
- ↑ "Broken Wings". Western Australian Museum. Government of Western Australia. 20 September 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 June 2015.
- ↑ "Port Royal Project: Home". 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ University of Southampton. ":: University of Southampton". 19 August 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "The Scottish Crannog Centre". 2015-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ "Zuiddorp (Zuytdorp) (1712/06) North of Kalbarri". Shipwreck Databases Western Australian Museum. 2023-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ "The Zuytdorp Story table of contents". 3 June 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 November 2010.
- ↑ "TIP – United States Senate Inquiry". 2007-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-12-18.
- ↑ "Housatonic i". Naval History and Heritage Command. 15 January 2015. 18 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 June 2015.
- ↑ "BBC World Service – Documentaries – What Lies Beneath". 2017-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ "The Mary Rose". 2021-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-28.
- ↑ "Advisory Committee on Historic Wreck Sites Annual Report 2005" (PDF). Department for Digital, Culture, Media and Sport. June 2006. 14 January 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 June 2015.
- ↑ "Heritage Minister Andrew McIntosh Acts To Protect Wreck Site Of Prototype Submarine". Department for Digital, Culture, Media and Sport. 4 January 2005. 26 September 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 June 2015.
- ↑ UNESCO, Convention on the protection of the Underwater Cultural Heritage [1] Arxivləşdirilib 2022-04-28 at the Wayback Machine
- ↑ "CoMAS project". 19 September 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 January 2018.
- ↑ Scalercio, Emiliano; Sangiovanni, Francesco; Gallo, Alessandro; Barbieri, Loris. "Underwater Power Tools for In Situ Preservation, Cleaning and Consolidation of Submerged Archaeological Remains". Journal of Marine Science and Engineering. 9 (6). 2021: 676. doi:10.3390/jmse9060676.
- ↑ Electromechanical devices for supporting the restoration of underwater archaeological artefacts. MTS/IEEE OCEANS 2015 - Genova: Discovering Sustainable Ocean Energy for a New World. doi:10.1109/OCEANS-Genova.2015.7271597.
- ↑ A ROV for supporting the planned maintenance in underwater archaeological sites. MTS/IEEE OCEANS 2015 - Genova: Discovering Sustainable Ocean Energy for a New World. doi:10.1109/OCEANS-Genova.2015.7271602.