Sulfoksidlər
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Sulfoksidlər – ümumi formulu R1R2SO olan üzvi birləşmələrdir.
Nomenklatura
[redaktə | vikimətni redaktə et]Alitsiklik sulfoksidlərin adı, kükürd atomuna birləşən iki üzvi radikalın adının axırına "sulfoksid" sözünü əlavə etməklə düzəldilir, məsələn (CH3)2SO – dimetilsulfoksid, (C2H5)2SO – dietilsulfoksid. Tsiklik sulfoksidlərin adı müvafiq heterotsiklin adının axırına "oksid" sözünü əlavə etməklə düzəldilir, məsələn tiatsikloheksan-1-oksid.
Sulfoksid molekulalarının kimyəvi quruluşu
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sulfoksidlərin molekulasının quruluşu piramidanı xatırladır. Dimetilsulfoksid molekulası aşağıdakı xassələrə malikdir: Sulfoksidlərin İK-spektrlərində 1050–1060 SM−1 sahəsində olan udulma zolağı sulfoksidləri xarakterizə edir və S=O rabitəsinə uyğun gəlir.
| Rabitənin uzun. S=O | 0,147 нм |
|---|---|
| Rabitənin uzun. S-C | 0,182 нм |
| Rabitənin uzun. C-H | 0,108 нм |
Fiziki xassələri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sulfoksidlər rəngsiz, az uçucu maye və ya kristallik maddələrdir. Əksər üzvi həlledicilərdə həll olur. Kiçik radikallı sulfoksidlər suda həll olur. Bəzi sulfoksidlərin fiziki xassələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir:
| Birləşmələr | Molekula kütləsi q/mol | Ərimə tempraturu °С | Qaynama temperaturu , təzyiqlə mm.Hg.st. |
|---|---|---|---|
| Dimetilsulfoksid | |||
| Dietilsulfoksid | |||
| Dibutilsulfoksid | |||
| Difenilsulfoksid |
Kimyəvi xassələri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sulfoksidlər zəif əsaslardır, qüvvətli turşularla (HCl, HBr, HNO3) R2SO∙HCl tipli duzlar əmələ gətirir; müxtəlif reagentlərin təsiri ilə məs. H2O2, sulfonlara qədər RR'SO2 oksidləşir; reduksiyaedicilərin təsiri ilə (LiAlH4, NaBH4, H2 Pd-un , dixlorboranın, üçxlorsilanın, Ph3P və b.) sulfidlər RR'S əmələ gətirir. Sulfoksidlərin aminlərin və amidlərin törəmələri ilə kondensləşməsi sulfimidlərin RR'S=NR (R-alkil, aril) alınması ilə nəticələnir. Sulfoksidlərin nukleofil xüsusiyyətə malik olması, onların asanlıqla alkoksi-, hidroksisulfon əmələ gətirməsində özünü göstərir və bundan da benzil- və allilhaiogenidlərin və ya tozilatların oksidləşməsində istifadə olunur.
Alınması
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sulfoksidlər adətən müvafiq sulfidlərin oksidləşməsi yolu ilə alınır. Oksidləşdirici kimi turş mühitdə hidrogen peroksid, azot oksidləri, hipoxlorid və digər oksidləşdiricilərdən istifadə olunur.
Mənbə
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Химическая энциклопедия в пяти томах. Пол — Три. — М.: "Большая Российская Энциклопедия", 1995. — Т. 4. — ISBN 5-85270-092-4.
- Общая орг. химия, пер.с. англ., том 5 Москва,1983, с. 253–318. А.Ф. Елеев.