Sulfoksidlər

Sulfoksid

Sulfoksidlər – ümumi formulu R₁R₂SO olan üzvi birləşmələrdir.

Nomenklatura[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alitsiklik sulfoksidlərin adı, kükürd atomuna birləşən iki üzvi radikalın adının axırına “sulfoksid” sözünü əlavə etməklə düzəldilir, məsələn (CH3)2SO – dimetilsulfoksid, (C₂H₅)₂SO – dietilsulfoksid. Tsiklik sulfoksidlərin adı müvafiq heterotsiklin adının axırına “oksid” sözünü əlavə etməklə düzəldilir, məsələn tiatsikloheksan-1-oksid.

Sulfoksid molekulalarının kimyəvi quruluşu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sulfoksidlərin molekulasının quruluşu piramidanı xatırladır. Dimetilsulfoksid molekulası aşağıdakı xassələrə malikdir: Sulfoksidlərin İK-spektrlərində 1050-1060 SM^-1 sahəsində olan udulma zolağı sulfoksidləri xarakterizə edir və S=O rabitəsinə uyğun gəlir.

Rabitənin uzun. S=O	0,147 нм
Rabitənin uzun. S-C	0,182 нм
Rabitənin uzun. C-H	0,108 нм

Fiziki xassələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sulfoksidlər rəngsiz, az uçucu maye və ya kristallik maddələrdir. Əksər üzvi həlledicilərdə həll olur. Kiçik radikallı sulfoksidlər suda həll olur. Bəzi sulfoksidlərin fiziki xassələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir:

Birləşmələr	Molekula kütləsi q/mol	Ərimə tempraturu °С	Qaynama temperaturu , təzyiqlə mm.Hg.st.
Dimetilsulfoksid	78,13	18,4	85-87/20
Dietilsulfoksid	106,19	14	104,25
Dibutilsulfoksid	162,3	32,6	—
Difenilsulfoksid	202,28	70,5	210/15

Kimyəvi xassələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sulfoksidlər zəif əsaslardır,qüvvətli turşularla (HC_l,HBr,HNO₃) R₂SO∙HCl tipli duzlar əmələ gətirir; müxtəlif reagentlərin təsiri ilə məs. H₂O2, sulfonlara qədər RR'SO₂ oksidləşir; reduksiyaedicilərin təsiri ilə (LiAlH₄,NaBH₄, H₂ Pd-un ,dixlorboranın,üçxlorsilanın,Ph₃P və b.) sulfidlər RR'S əmələ gətirir. Sulfoksidlərin aminlərin və amidlərin törəmələri ilə kondensləşməsi sulfimidlərin RR'S=NR ( R-alkil,aril) alınması ilə nəticələnir.Sulfoksidlərin nukleofil xüsusiyyətə malik olması, onların asanlıqla alkoksi-, hidroksisulfon əmələ gətirməsində özünü göstərir və bundan da benzil- və allilhaiogenidlərin və ya tozilatların oksidləşməsində istifadə olunur.

Alınması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sulfoksidlər adətən müvafiq sulfidlərin oksidləşməsi yolu ilə alınır. Oksidləşdirici kimi turş mühitdə hidrogen peroksid, azot oksidləri, hipoxlorid və digər oksidləşdiricilərdən istifadə olunur.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Химическая энциклопедия в пяти томах. Пол - Три. — М.: «Большая Российская Энциклопедия», 1995. — Т. 4. — ISBN 5-85270-092-4.
Общая орг. химия, пер.с. англ., том 5 Москва,1983, с. 253-318. А.Ф. Елеев.