Türk toyu

Türk toyu, toygun və ya keneş — İslamdan əvvəlki, türk boylarının qanunvericilik, idarəetmə və məhkəmə səlahiyyətlərini istifadə edən tayfalar arası qurum. 13-cü əsrin ortalarından etibarən türk mənbələrində yazılmağa başlayan qurultay kəlməsi toy yerinə istifadə olunmağa başlanmış və toy sözü sadəcə yemək məclisləri üçün istifadə edilən kəlməyə çevrilmişdir. Kültiginin ölümündən sonra Çindən gətirilən şüşə bəzəmə ustaları, toy təmsilçisi İltəbərin gətirdiyi 732-ci ildə qoyulmuş Kültgin yazılı mənbələrində izah edilən toy təmsilçilərinə verilən Toygun adının artıq məclis üçündə istifadə edildiyi nəzərə çarpır.

Bunça bedizçig toygun ilteber kelürti. Bu qədər bəzəmə ustalarını toygunun iltəbəri gətirdi.azərb. ‎

Toy kəlməsi bəzən monqol tayfalarının məclisi olan qurultay kəlməsi ilə qarışıq salınsa da, qədim türklər öz məclislərini hər zaman “toy” olaraq adlandırmışlar. Bununla yanaşı, qurultay kəlməsinin kökü olan “Qur” altay dilindən bəri monqolca və türkcədə ortaq istifadə olunan sözlərdəndir. Toy, bəzən də "tay" olaraq istifadə edilən bu kəlmə isə qədim türkcədə “şəhər” mənasında işlənir. Bu kəlmə zaman keçdikcə əyləncəli məclis və s. mənalarda da işlədilmişdir. Toy kəlməsi sadəcə türklərin işlətdiyi söz deyildir, eyni zamanda qurultay sözü kimi monqol dili ilə ortaq işlədilən sözlərdəndir. Necə ki, monqolların gizli tarixində də "toy" kəlməsinə rast gəlmək mümkündür.

Səlahiyyətləri

Türk Toyu yalnız dövlətin qanunvericilik orqanı deyil, dövrünün Türk boylarına hakim olan siyasi iradənin dəvəti ilə ildə üç dəfə bütün Türk boylarının nümayəndə göndərdiyi bir məclisdir.

• Oyan, özü adətləri dəyişdirə bilməz.Adətlər qoyma yəni qanunvericilik səlahiyyəti toya aiddir.Belə ki, Türk adətlərini dəyişərək, qarət edib Maniçilik inancını rəsmi din halına gətirən Uyğur bərkidən Bögü Oyan, Tun Baxa Tarkanın Türk Toyundakı etirazları nəticəsində; Toy tərəfindən pislənmiş və davamında aparılan zərbə ilə vəzifədən azad edilmişdir.Göytürk Dövründə isə, Taspar Bərki ölmədən əvvəl, öz oğlu Amrak yerinə hökmdarlıq vəzifəsini Törəmən Apa Oyana təhvil vermək istədiyini vəsiyyət etmişdir. Tasparın ölümündən sonra bu vəziyyət, Göytürk Toyu tərəfindən qəbul edilməyib. Adətlərə görə, "Türk Xaqanlığı" hüququnun İşbara və ya Amrak tərəfindən aparıla bilmə qərarı verilmişdir.
• Türk adətlərinə görə, Tanrı adından istifadə edilən sandığın yer üzündəki həqiqi sahibi xalqdır. Oyan, kuta Türk xalqı əvəzinə əvəz edir. Bunun üçün yeni qurulan dövlət ilk oyunu təyin etmə hüququnun xalqda olduğu fikri hakimdir. Türk Xaqanlığının yıxılıb Uyğur Xaqanlığının qurulmasının edildiyi Taryat Yazılarında bu vəziyyət bu şəkildə bildirilir.
• Toy, Göy Tanrı adına yalvarış vəkilini müəyyən edir.Oyanlar Türk Toyunda aparılan məsləhətləşmələr nəticəsində bütün boyların görüşü alınaraq başına gətirilir. Türk Toyu toplanaraq xaqanı vəzifədən ala bilər.Bu da, toyun oyanın üzərində olduğunu göstərir.Məsələn, Türk Toyu, İrteriş Bərkidən taxtdan salmış və yerinə Ozmış Bərkidən yeni xaqan elan etmiştir.Yenə Rayonu Çay Sazişi səbəbilə fövqəladə olaraq toplanan Türk Toyu İşbara Teriş Tunga Bərkidən taxtdan endirərək yerinə Yukuk Oyunu keçirmişdir.

Toplanma yeri

Türklərdə toylar dövlət mərkəzi olan Ötükən, Ordu-Balıq kimi mərkəzi yerlərdə toplaşmaqla birlikdə,müqəddəs sayılan yerlərdə də toylar keçirilmişdir.Türklər hər ilin beşinci ayının ikinci yarısında "Ata Qəbiristanlığında" toplanıb,Göy Tanrıya ıduklar(qurbanlar) verib,burada toy təşkil etmişlər. Belə ki, Türk xaqanlığının saldosu Türk xalqının, Uyğur Xağanlığına tabe olması və Uyğur Xaqanlığının Türk Xaqanlığının xələfiliyini üzərinə götürməsi də 748-ci ildə Əcdadlar Qəbiristanlığında keçirilən toyda baş vermiş, bu toya xalq da iştirak etmişdir.Türk ənənəsində ulu dağ təpələrində də bu cür toplantıların keçirildiyi məlumdur.Hunların xarici dövlətlərlə bağladıqları müqavilələri, "Hun Dağı" deyilən yerdə toplaşan toyda müzakirə edərək təsdiq etdikləri biliməkdədir.