Tin (Türk mifologiyası)

Tin - türk və altay xalq inancında ruh. Tın (Dın, Din, Çin, Çin) olaraq da deyilər. İnsan varlığının mənəvi hissəsi. Mücərrəd varlıq.

Mahiyyəti

Sabit və hərəkətli iki hissəsi vardır. Sabit qisiminə Sür, hərəkətli qisiminə də Süne adı verilər. İnsan doğularkən bir quş şəklində gəlib ağızından girər və ölərkən də yenə quş qılığında çıxıb gedər. İnsan öldüyündə hərəkətli ruhu (Sür) qırx gün əvvəl, sabit ruhu (Süne) isə ölüm anında Uluqayının yarpaqları arasına gedər. Bəzi varlıqların ruhları başqa bir yerde saxlanmışdır. Məsələn "Çoğun Qulaq" (çox qulaqlı) Yelbeğenin ruhu bir pınarda üzən sarı balığın qarınındakı gümüş sandıqda saxlıdır. Bir başqa devin ruhu bir ayının qarınındakı üç quşdadır. Tin, Günəş kimi parlayar və bir ip kimi göyə uzanar. Bundan başqa nəfəs, külək kimi mənalar ehtiva edər. Ölüm, nəfəs alıb vermənin kəsilməsidir. Və ruh bədəni tərk edincə ölüm reallaşar. Buna görə ölüm üçün ruhun uçması və ya quş olması, şahin olması tabirleri istifadə edilər. Məsələn Yunus Əmrənin aşağıdakı sətirləri bu məntiqin bir davamıdır.

İş bu sözə Haqq şahiddir

Bu can gövdəyə qoanaqtır

Bir gün ola çıxa gedə

Qəfəsden quş uçmuş kimi

Nəfəs bədənin bütün orqan və oynaqlarını bir-birinə bağlar. O gedincə bunlar dağılar. Ruh daha ana bətnindəykən ortaya çıxar. Körpə tərpənirsə artıq ruhu gəlmiş deməkdir. Çadırın təpəsində olan duman dəliyindən içəri girərək doğulacaq uşağa həyat verən günəş şüasına bənzər "sus qutu" fərqli bir formasıdır. Etrusklar Tin deyilən bir Göy ilahına tapılar.

Sür

Sür - türk, altay və monqol mifologiyasında hərəkətsiz ruh. Monqollar Süldə (Sulda) deyərlər. İnsan ruhunun sabit, hərəkətsiz qismidir. Bədəni tərk etdiyində insan ölər. Söz; sürmək, davam etmək kökündən gəlir. Eyni zamanda iz, işarə deməkdir. Zaman və davamlılıq mənaları var. Süld sözü monqolcada işarə və bayraq mənaları daşıyır. Tunguscada Sür/Sir axmaq, damlamaq kimi mənalar da ifadə edir.

Süne

Süne - türk, altay və monqol mifologiyasında hərəkətli ruh. Sün və ya Sin olaraq da deyilər. Monqollar Sünesün deyərlər. İnsan ruhunun hərəkətli hissəsidir. Bədəni terketse belə geri dönə bilər. Geceleri gəzib geri gələ bilər. Sulara girib çıxa bilər. Şamanın bədəndən çıxıb, trans halında başqa aləmlərə gedib geri gələ bilən ruhuna Bur və ya Bura deyilir. Söz; elastiklik, oynaqlıx mənalarını saxlayar. Sün sözcüyünün köhnə altay və monqol dillərində toxum mənası vardır.

Sün xan

Sün xan - türk və altay mifologiyasında ailə tanrısıdır. Sünken Xan da deyilir. Baran Xana bağlı bir ruh olaraq görünür. Ailənin və soyun qoruyucu iyesidir. Onları başqa düşmən soyların zərərlərinə qarşı qoruyur. Onun tərəfindən qorunan insanlar güclü, düşüncəli və cəsur olarlar. Dünyanı işıq yayaraq çirkdən, pislikdən, pis işlərdən təmizləyər. Çox qüvvətli, ürküdücü tanrıdır. Söz mənası, sümük və nəsil deməkdir. Sün sözünün köhnə altay və monqol dillərində toxum mənası vardır. Bundan başqa Süns monqolcada ruh mənasını verər.

Etimologiya

(Tin/Tın) kökündən törəmişdir. Külək, esinti, can, istirahət etmək mənalarını ehtiva edər.

Mənbə

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)