Toxtamışın Moskvaya yürüşü

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Toxtamışın Moskvaya yürüşü
Tarix 1382
Yeri

1382-ci ildə Toxtamışın Moskvaya yürüşü - Qızıl Orda xanı Toxtamışın Böyük Vladimir Knyazlığı torpaqlarına etdiyi yürüşdür. Bu yürüş, 1380-ci ildə Kulikovo döyüşü ardından Moskva knyazı Dmitri Donskoyun Qızıl Ordadan həqiqi asılılığını bərpa edilməsinə yönəldilmişdi.

Qəfil hücumun təsiri sayəsində Toxtamış böyük knyazlığın mərkəzi bölgələrin birləşmiş qüvvələrini toqquşmasız dağıtmağa və sonra Qızıl Ordadan asılılığının bərpa olunmasına nail oldu [1].

İlkin hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1377-ci ildə Bəyaz Orda hökmdarı Toxtamış Xan Ordanın şərq hissəsində paytaxtı Sığnaqı Timurun (Teymurləng) köməyi ilə tutdu və 1379-cu ildə [2] Saray Bərkə və aşağı Don sonra torpaqları ələ keçirdi.

Qızıl Ordadalı hökmdar Mamay Kulikovo döyüşündə məğlub olduqdan sonra Krımdakı qalan qüvvələrini Moskva şahzadəsinə qarşı yeni bir hücum üçün topladı (lakin artıq o "sürgün edilmişdi"), lakin bunun əvəzinə Kalke çayı sahilindəki döyüşdə Toktamışla qarşılaşmalı oldu. Döyüşdən əvvəl Mamayın sərkərdələri və mirzələri atlarından düşdülər və Toxtamışa təslim olduqlarını bildirdilər . Mamai bütün topladığı sərvət ilə Krıma qaçdı və burada keçmiş müttəfiqləri genuyalılar tərəfindən soyuldu və öldürdüyünü .

Toxtamış, rəqibini və düşmənlərini məğlub etməsi, habelə Qızıl Orda birləşməsi barədə xəbərdarlığı ilə Moskva və digər rus knyazlarına elçilər göndərdi. Səfirlər Toxtamışın Moskva Böyük knyazı Dmitriyə Kulikovo sahəsində Mamai məğlub etdiyi üçün minnətdar olduğunu bildirib. Lakin Toxtamış bildirdi ki, Dmitri hakimiyyəti zorla ələ keçirmiş saxta xanı məğlub edib və indi Qızıl Ordanın başında Çingiz xanın birbaşa sələfi olduğu üçün, qədim dövrlərdə olduğu kimi rus knyazları Qızıl Ordaya xərac verməlidir, bunun əvəzində isə Toxtamış Moskva knyazına mərhəmət və düşmənlərdən qorunmanı vəd etmişdi. Səfirlər böyük hörmətlə qarşıladılar və bahalı hədiyyələr aldılar, amma Dmitri xərac və itaət göstərməkdən imtina etdi [3] .

1381 -ci ilin yayında Toxtamış səfir Ak-Xozu 700 nəfərlik bir dəstə ilə Böyük knyaz və digər knyazlara göndərdi, lakin Nijni Novqoroda çatdıqdan sonra Ak-Xoza Ordaya qayıtdı və ehtimal olunur ki, Moskvaya bir elçi göndərdi, o isə hər hansı səbəbdən Moskvaya yetişmədi.

Moskvaya yürüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1382-ci ildə, Kazanda, Toxtamışın planları ilə əlaqədar Moskvaya xəbər çatmaması üçün, şəhərdəki bütün rus tacirləri və qonaqları öldürüldü və ya həbs edildi. Malları və mülkləri ələ keçirildi və gəmilər Volqa ərazisindən keçmək üçün Toktamışa təhvil verildi. Qoşunlarını sağ sahilə daşıdıqdan sonra Toxtamış onları gizli şəkildə hərəkət etdirirdi.

Nijni Novqorod-Suzdal knyazı Dmitri Konstantinoviç vaxtında Toxtamışın fəaliyyəti barədə vaxtında məlumat alaraq, öz oğulları Vasili Kirdyapu və Semyonu onun üzərinə göndərdi, lakin Toxtamışın qoşunları sürətlə hərəkət etdiyindən, onu yalnız bir neçə gün sonra Ryazan knyazlığı sərhədləri yaxınlığında haqlaya bildilər. Oleq Ryazansky knyazlığının məhv olmaması üçün Toxtamışla öz torpaqlarından kənarda görüşdü və Oka çayı üzərindəki mövcud keçidləri göstərərək ona köməklik etdi [1]. Toxtamış Ryazan knyazlığını şərqdən keçərək ordusunu apardı.

Toxtamışın yürüşü haqqında xəbər knyaz Dmitri üçün sürpriz oldu. Moskvada çaxnaşma başladı. Böyük Knyaz Ordanı qarşılamağa çıxdı, lakin şahzadələrdən kömək almadığı, onlarla fikir ayrılığı və güc çatışmazlığı səbəbindən ordu toplamaq üçün şimali Pereyaslavldan Kostromaya getdi [1]. Toktamış Oka çayını keçir, Serpuxovu tutur və Moskvaya yollanır[4].

Xalq dəstələri. Müdafiə hazırlığı

Bir çox kənar məskənlərdən, insanlar öz əmlakı ilə birlikdə Kremlin divarları arxasında gizlənmək üçün Moskvaya qaçırlar. Moskvada feodallara qarşı üsyan başlandı. Bəziləri şəhərin bağlanmasını və müdafiəni davam etdirmək istəyirdilər, bəziləri isə şəhəri tərk etməyə çalışırdılar. Onların aralarında mübahisə düşdü. Şəhər hakimiyyəti heç kimin şəhərdən kənara buraxılmaması qərara alındı. Darvazalarda əlləri silahlı insanlar dayanırdı, şəhərdən getməyə heç kimə icazə vermirdilər. Yalnız knyaz ailəsinə və mitropolitə getməyə icazə verildi. Şahzadə Evdokiya və uşaqları ilə birlikdə Dmitri Kostromaya getdi, mitropolit isə Tverə yollandı.

Ruslarla müttəfiq olan gənc Litva şahzadəsi, Olgerd Osteyin nəvəsi Moskvaya gəldi (Olgerdoviçlərin oğlunun Osteyin kim olması məsələsi müzakirə mövzusu olaraq qalır). O müəyyən dərəcədə hər şeyi qaydasına salmağı və müdafiəyə rəhbərlik etməyi bacardı. Şəhərin ətrafındakı moskvalılar Ordalıları mühasirə və sığınacaq üçün materialdan məhrum etmək üçün bütün hər yeri yandırdılar. Qala divarları möhkəmləndirilmiş və tar, qaynar qatran, qaynar su və daşlar hazırlanmışdı.

Moskvanın müdafiəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avqustun 23-də Toxtamış ordusu ilə Moskvaya yaxınlaşdı. Qala divarlarına yaxınlaşan Ordalılar şəhər sakinlərindən soruşdu: "Şəhərdə Böyük Knyaz Dmitri varmı?" Onlara cavab verildi: "Xeyr". Ordalılar divarlardan uzaqlaşaraq, şəhərin ətrafında gəzdi, yüksəklikləri, dəlikləri, darvazanı və oxatanları araşdırdılar. Bu vaxt şəhərdəki insanlar kilsələrdə dua edir, digərləri isə əvvəllər şəhəri tərk etmiş zadəganların və varlı insanların zirzəmilərini açaraq bal və şərab aparırdılar [5]. Şəhərdə əyyaşlıq və intizamsızlıq yayılmağa başladı. İçkinin təsiri altında onlar qala divarlarına dırmaşaraq ordalılara lağ edirdilər.

Moskvanın müdafiəsi

Ordalılar onlara oxatanlarla cavab verirdilər. Axşam tatar ön dəstəsi geri çəkildi [3] .

Avqustun 24-nə keçən gecə Toxtamışın rəhbərlik etdiyi əsas qüvvələr şəhərə yaxınlaşdı. Ordalılar şəhər divarlarına yaxınlaşdıqda, Muskovitlər onları oxlarla vurmağa başladılar. Ordalılar buna daha güclü ox atışı ilə cavab verdilər, şəhərin bir çox müdafiəçisini vurdular və pilləkənləri qoyaraq, qalaya hücuma keçdilər etdilər. Şəhərin müdafiəçiləri hücum edənlərin üzərinə qaynar su tökdülər, daş atdılar, qundaqlı yay-oxdan atəş açdılar. Moskvalılar həmçinin1376-cı ildə bulqarlara qarşı hücumda ələ keçirdiklər odlu silahlardan da istifadə etdilər. Bütün hücumlar dəf edildi, hücum edənlər çox böyük itki verdi.

Ertəsi gün 25 avqustda Ordalılar ardıcıl şəkildə şəhərə hücum etdi, lakin bunların da nəticəsi olmadı. Ağır itkilər verərək geri çəkilən Toxtamış hiyləgər üsula müraciət etmək qərarına gəlir [6] .

Avqustun 26 -da Orda knyazlarından və zadəganlarından ibarət bir heyət danışıqlar üçün şəhər divarlarına yaxınlaşdı. Onların arasında Moskva şahzadəsinin arvadı, Böyük Şahzadə Evdokiyanın bacısı olan Suzdal şahzadəsinin oğulları Vasili və Semyon da vardı [6]. Zadəganlar Moskva sakinlərinə dedi:

Moskvanın Toktamış ordusu tərəfindən dağıdılması

«(Ey insanlar!) sizə xan öz xalqı kimi mərhəmət göstərmək istəyir. Ona görə ki, siz günahsızsınız, çünki o sizə qarşı müharibə etməyə gəlmədi, yalnız Dmitri ilə düşmənçilik edir, lakin siz özünüzə zülm etdiniz. Siz isə əfv olunmağa layiqsiniz. Xan başqa heç bir şey tələb etmir, yalnız o şəhəri görmək istəyir, onu hədiyyələrlə qarşılamaq üçün onun yanına gedin və bu ziyarətdə o sülh və sevgi gətirir, siz isə ona şəhər qapıları açın».

Onların sözləri Nijni Novqorod knyazları Vasili Kirdyapa və Semyon tərəfindən təsdiqləndi:

«Bizə inanın, biz sizin xristian qardaşlarınızıq, sizə and içirik».

Şəhər sakinləri buna inandılar və qapını açdılar. Şahzadə Ostey, ruhanilər, zadəganlar və sadə insanlar təntənəli şəkildə şəhərdən onların qarşısına çıxdılar. Ordalılar onlara hücum etdi və hamını öldürməyə başladı. Müdafiəsiz qala divarlarına qalxaraq tatarlar hər şeyi soymağa və yandırmağa başladılar. İnsanlar sürü şəklində xilas axtararaq küçələrə axışdılar. Tatarlar kilsələrin qapılarını bağladılar və orada gizlənən hər yaşdakı şəhər sakinlərini, körpələrdən tutmuş qocalara qədər hər kəsi çıxarıb qarət etdilər və soyundurdular. Qiymətli daşları və paltarları alaraq tatarlar müqəddəslərin ikonalarını tapdaladılar və bütün kilsə əşyalarını apardılar. Yanğında bütün kənar yerlərdən saxlanmaq üçün Moskvaya gətirilmiş çox sayda kitab məhv oldu. Bütün knyazlıq xəzinəsi aparıldı. Bütün insanlar öldürülmüş, yandırılmış, boğulmuş və ya kölə vəziyyətinə gətirilmişdir [3].

Toxtamışın gedişi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Moskvanı dağıtdıqdan sonra Toxtamışın qoşunları kiçik dəstələrə bölünərək Vladimir, Zveniqorod, Mojaysk, Yuriev, Lopasnya şəhərlərini də qarət etdilər Pereyaslavl sakinləri qayıqlarda qaçaraq Pleşeeva gölünün ortasına üz tutdular. Volok Lamskiyə yaxınlaşan Orda ordusunun bir hissəsi təcili şəkildə yığılmış Vladimir Andreeviç Serpuxovun ordusu tərəfindən hücuma məruz qaldı və tamamilə məğlub edildi. Bir çox tatar əsir alındı. Qalanları döyüşdən qaçdı və baş verənlər barədə Toxtamışa məlumat verdi. Moskva Knyazı Dmitri qoşunlarının Kostroma tərəfdən yaxınlaşmasından ehtiyat edən Toxtamış, dərhal qoşunlarını toplamağa başladı və geri dönərkən Kolomnanı da talan edərək Moskvadan ayrıldı. Oka çayıyını keçərkən Toxtamış Ryazan Knyazı Oleq ilə razılaşmaya zidd olaraq onun da torpaqlarını qarət etdi. Oleq qaçaraq canını qurtardı. Ryazan sərhədlərini tərk edən Toxtamış elçisini Dmitrinin oğlu Semyon ilə birlikdə Suzdal Knyazı Dmitriyə göndərdi. Vasilini xan özündə saxladı.

Toxtamışın ordusu qul kimi tutduğu çoxlu sayda insan da daxil olmaqla böyük qənimətlə Ordaya geri döndü.

Təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Moskvaya qayıdan Dmitri gördüklərindən heyrətə gəldi. Salnaməçilər meyitləri xəzinə hesabına dəfn etməyi əmr edən Dmitrinin ölülərə görə dərin kədərini təsvir edir. Nə qədər pul ödənildiyi və yürüşdə nə qədər insanın öldüyü barədə məlumatlar dəyişir. Diriliş salnaməsində 80 cəsədin təmizlənməsi üçün bir rubl ödənildiyini, ümumilikdə 300 rubl xərcləndiyini bildirir. Beləliklə, ölənlərin sayı 24 min olur. Bunun əksinə olaraq Rogoj salnaməsi yazır ki, 70 cəsədin təmizlənməsi üçün bir rubl ödənildi, ümumilikdə 150 rubl verildi, bu da 10 min ölü deməkdir. Tarixçi M.N.Tixomirov Rogoj salnaməçisinin məlumatlarını daha etibarlı hesab edirdi. Moskva əhalisi hücum ərəfəsində 20 min nəfərə yaxın idi[7]. Xalq şəhərləri və kəndləri yenidən qurmağa başladı.

Bir neçə gündən sonra Dmitri toplanmış ordunu xəyanətinə görə cəzalandırmaq üçün Ryazan Knyazı Oleqin üzərinə göndərdi. Kiçik bir ordusu olan Oleq yoxa çıxdı. Oktyabrın 7-də mitrolopolit Liprion Tverdən Moskvaya qayıtdı, lakin Dmitri ilə münaqişə səbəbindən qısa müddət sonra Kiyevə getdi. Elə həmin payızda Toxtamışın Qaraç adlı bir səfiri sülh təklifi ilə Moskvaya gəldi. 23 aprel 1383-cü ildə Dmitri böyük oğlu Vasilini Ordaya göndərdi. 1382 -ci ilin payızında Tver Knyazı Mixail və oğlu Aleksandr və Suzdal KnyazıDmitrinin qardaşı Boris Gorodetski Vladimirin böyük knyazı adı üçün Ordaya getdilər. Lakin Dmitri Mamayı məğlub etdiyindən bəri iki il üçün Toxtamışa xərac verdi. Buna görə Toxtamış Tver knyazlığını Moskvanın nəzarətindən çıxardı[8].

1388-ci ildə Toxtamış keçmiş himayəçisi Əmir Teymura qarşı çıxdı. Fars tarixçisi Şərəfəddin Əli Yəzdinin fikrincə, bu kampaniyada Qızıl Orda ordusu qismən ruslardan ibarət idi [9] [1].

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Вернадский, 1997
  2. ↑ Григорьев А. П. Золотоордынские ханы 60—70-х годов XIV в.: хронология правлений // Историография и источниковедение стран Азии и Африки (сборник) (7). Л. 1983. 2012-05-18 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ 1 2 3 Каргалов, 2008
  4. ↑ «Летописец» Arxivləşdirilib 2015-04-04 at the Wayback Machine М., 1853, «В Синодальной Типографии», С. 120.
  5. ↑ Соловьёв, 1851—1879
  6. ↑ 1 2 Шефов, 2004
  7. ↑ Тихомиров, 1992
  8. ↑ БРЭ, том «Россия», с. 280
  9. ↑ Шереф-ад-Дин Йезди , Книга побед (Зафар-намэ) Arxivləşdirilib 2018-06-22 at the Wayback Machine, С. 461

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Вернадский Г. В. Тохтамыш и Тамерлан // История России // Кн. 3: Монголы и Русь. Тверь—М.: Леан—Аграф. Пер. с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой. 1997. ISBN 5-85929-004-6.
  • Каргалов В. В. Русь и кочевники / Гл. ред. С. Н. Дмитриев, ред. М. К. Залесская. — М.: Вече, 2008. — 480 с. — (Тайны Земли Русской). — ISBN 978-5-9533-2921-7.
  • Соловьёв, С. М. История России с древнейших времён / С. М. Соловьёв. — 2-е изд. — СПб. : Товарищ. «Общественная польза», 1851—1879.
  • Тихомиров М. Н. Древняя Москва XII - XV вв.; Средневековая Россия на международных путях. М.: Московский рабочий. Сост. Л.И. Шохин; Под ред. С.О. Шмидта. 1992. ISBN 5-239-00769-1.
  • Шефов Н. А. Все войны мира. Древняя Русь. Московское царство. Российская империя. — М.: Вече, 2004. — 464 с. — ISBN 5-9533-0170-7.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Toxtamışın_Moskvaya_yürüşü&oldid=6686805"