Travesti
Travesti operada, tamaşada və ya baletdə, ümumiyyətlə səhnədə əks cinsdən olan bir ifaçı tərəfindən personajın təsvirinə istinad edən teatr terminidir.
Sosial səbəblərdən teatrın bir çox erkən formalarında qadın rollarını oğlanlar və ya kişilər ifa edirdilər və aktrisalar səhnələrdə qəbul olunduqdan sonra da travesti rolları bir neçə kontekstdə istifadə olunmağa davam edirdi.
Etimologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu söz fransızca "maskalanmış" mənasını verir. Mənbələrdən asılı olaraq termin travesty, [1] travesti, [2] və ya en travesti kimi verilə bilər. Baxmayaraq ki, 19-cu əsrin ortalarına aid fransız mənbələri bu termindən istifadə etmişlər ingilis dilində olan Oksford Xarici Terminlərin Əsas Lüğəti sonuncu terminin mənşəyini “psevdo- fransız ” kimi izah edir. Məs. Bibliothèque musicale du Théâtre de l'opéra (1876), La revue des deux mondes (1868) və 21-ci əsrə qədər bu təcrübəni davam etdiriblər.
Qadın rollarında kişilər
[redaktə | mənbəni redaktə et]_as_Berenice_in_Vinci%27s_Farnace,_Rome_1724.jpg)
17-ci əsrin sonlarına qədər İngiltərədə və 18-ci əsrin sonlarına qədər Papa dövlətində - Avropanın başqa yerlərində olmadığı halda [3] - qadınları şərti olaraq kişi aktyorlar (adətən yeniyetmələr) səhnədə dreq olaraq təsvir edirdilər,lakin bu o zaman əxlaqsız hesab olunurdu.
Teatrda
[redaktə | mənbəni redaktə et]1660-cı ildə monarxiyanın bərpası ilə qadınlar ingilis səhnəsində görünməyə başladılar amma hələ də bəzi qadın rollarını oğlanlar və gənc kişilər oynamağa davam edirdilər.
Londonun Şekspirin Qlobus teatrı, orijinal Qlobus Teatrının müasir tərkibində qadın rollarında kişilərin seçilməsi təcrübəsi davam edir. Tobi Kokerel teatrın 1997-ci ildə V Henrixin açılış tamaşasında fransalı Ketrin rolunu,[4] Mark Raylans isə 1999-cu ildə Antoni və Kleopatra tamaşasında Kleopatra rolunu oynamışdır.[5]
Kişilərin ifa etdiyi Travesti rollarına hələ də Britaniya pantomimasında rast gəlmək olur, burada ənənəvi olaraq kişi aktyorun pantomima qadın rolunda ən azı bir yumoristik (və adətən daha yaşlı) qadın obrazı var.[6]
Operada
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kastrato - qadın səsi olan yetkin kişilər (adətən yetkinlik yaşına çatmamışdan əvvəl kastrasiya olunmuş-axtalanmış) ilk operalarda – qadın rollarında göründülər. 1607-ci ildə Monteverdinin Orfeo əsərinin ilk tamaşasında Eurydice və Proserpina rollarının hər ikisi kastrato tərəfindən ifa edilmişdir. Bununla belə, 1680-ci ilə qədər kastrato kişi rollarını da ifa edən müğənnilərə çevrildi. Həm kişi, həm də qadın rolları üçün kastratodən istifadə xüsusilə 18-ci əsrin sonuna qədər qadınların ictimai səhnə çıxışları qadağan edildiyi Papa Dövlətində güclü idi.
Kişi rollarında qadınlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]1660-cı ildə II Çarlzın bərpası ilə qadınlar ingilis səhnəsində həm Şekspirin dövründə kişilər və oğlanlar tərəfindən canlandırılan qadın rollarında, həm də kişi rollarında görünməyə başladılar. 1660-1700-cü illər arasında Londonda hazırlanmış 375 tamaşanın təxminən dörddə birində kişi geyimində olan aktrisalar üçün bir və ya bir neçə rol olduğu təxmin edilir.
19-cu əsrdə travesti rollarında iz qoyan aktrisalar arasında Nikolas Niklbinin səhnə tamaşasında Smayk obrazını canlandıran Meri Enn Kili və Bakstounun həyatına əsaslanan tamaşada quldur Cek Şeppard; Barrinin tamaşasının Amerika premyerasında Piter Pan rolunu oynayan və bu rolu 1500-dən dəfədən çox oynamağa davam edən Maude Adams və Edmond Rostanın "L'Aiglon" filmində Fransa kralı II Napoleon rolunu yaradan və bir vaxtlar Hamlet filmində baş rolu oynayan Sara Bernarın adlarını qeyd etmək olar.[7]
Azərbaycanda travesti janrının izləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycanın ilk travesti aktrisası Barat Şəkinskaya hesab olunur. Sənətə gəldiyi ilk dövrlərdə Barat xanım oğlan rollarında çıxış edib.[8]
Azərbaycanın travesti aktrisaları siyahısında yaddaşlarda qalan digər xanım Almaz Mustafayeva hesab olunur. Almaz xanımın da ilk səhnə debütü oğlan obrazı olub.[9] O, daha çox uşaq və yeniyetmə rollarında əks cins görkəmində çıxış edirdi.[10]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Budden, 1992
- ↑ Warrack, West, 1992
- ↑ Women were banned from Lisbon's stages too for several decades in the second half of the 18th century. The prohibition, however, was not generally observed throughout the Portuguese Empire—not even in Oporto and occasionally in Lisbon itself (Rogério Budasz (2019). Opera in the Tropics. Music and Theater in Early Modern Brazil. New York: Oxford University Press; p. 238. ISBN 978-0-19-021582-8)
- ↑ "Audience plays its part in Shakespeare's wooden O" Arxivləşdirilib 2018-10-24 at the Wayback Machine. The Independent, 7 June 1997
- ↑ "Meet Mr Cleopatra" Arxivləşdirilib 2023-07-29 at the Wayback Machine. BBC News, 27 January 1999
- ↑ See, e.g., "Panto's merriest widow". The Telegraph, 14 December 2005, accessed 7 February 2011
- ↑ Gottlieb, 2010
- ↑ "Azərbaycanın ilk travisti - oğlan rolları oynayan aktrisası". kaspi.az (az.). 2023-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-26.
- ↑ "Almaz Mustafayeva -70". AKI (az.). 2020-01-27. 2023-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-26.
- ↑ ""Meymunu oynayanda artıq hamiləydim..." – Travesti aktrisa". Teleqraf.com (az.). 2018-01-17. 2023-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-26.