Turukki

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Turukki və ya Turuk — E.ə. XX–e.ə. XIX əsrlərdə Cənubi AzərbaycandaXəzərin cənub hissəsində yaşamış qədim türk[1][2][3][4] tayfalarından biri. Quti dövlətinin parçalanmasından sonra turuklar Azərbaycan ərazisində – gələcək Midiya erkən dövlətinin formalaşacağı yerdə kiçik çarlıqlarını qurmuşlar.

Miladdan öncə minillər boyu qədim Azərbaycanda yaşayan türk boyları 3–4 min il əvvəl müxtəlif qollara ayrılmış, bir qolu Türkistan tərəfə köçmüş, digər qolu isə Urmu gölü hövzəsində qalmışdır. Şərqə gedən türklər V əsrdən sonra böyük Göytürk İmperiyasını qurmuşlar. Bu türklər haqqında Çin mənbələrində, Orxon-Yenisey türk abidələrində və digər qaynaqlarda kifayət qədər məlumat vardır. Müxtəlif dillərdə yazılmış sənədlərdə tukyu (çin), türküt (monqol), tork (fars, erməni) və öz dillərində türük, türk adlanan türklərin şərq qolu elmi ədəbiyatda geniş işıqlandırılmışdır, lakin Ata yurdda qalan türklər barədə bunu söyləmək olmaz, çünki indiyə qədər bu sahədə tədqiqat aparılmamış, yalnız akkad yazılarında bir-iki yerdə adı turukki şəklində oxunan tayfaların türk olması fikri söylənmişdir.[5]

Qədim Azərbaycanda türk adlı boylar m.ö. III minildə qurulan Aratta, Quti, Lulu dövlətləri zamanında üzdə olmasalar da, həmin dövlətlərin qurulmasında digər türk boyları ilə birlikdə iştirak etmişlər. Quti sülaləsinin hakimiyətdə olduğu çağda (XXIII əsrdə) Akkad qoşununun quzey bölgələrdə vuruşduğu 17 tayfadan biri də tourki və ya turki şəklində xatırlanan boydur. Dəclə çayının yuxarı axarında subarların Turxu adlı şəhəri də sonrakı asur yazılarında qeyd olunur. Mari sənədlərində adı keçən türklər isə Dəclənin sol yaxalarında, Urmu gölü yaxınlığında yaşayırdılar. Quti eli (dövləti) dağılandan sonra üzə çıxan türk adlı boylar bu ərazilərdə quti, lulu, subar, kuman adlı digər türk boyları ilə birlikdə II minil boyu Asur, HurriMitanni, Kassi, BabilElam dövlətlərinə qarşı vuruşmuşlar.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndiki İraqSuriya sərhədi yaxınlığında Fərat çayının batı yaxasında fransız alimlərinin apardığı qazıntı qədim Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdı. Mixi yazı ilə yazılmış tabletlərin (gil lövhələrin) mətnləri iyirmi il sonra 1950-ci ildən bayşlayaraq, Georgies Dossin tərəfindən Luvr muzeyi xəbərlərində seriyalarla dərc olundu. İyirmidən artıq mətndə turukku şəklində oxunmuş boy adı vardı. İlk dəfə bu adın türklərlə ilgili olduğunu söyləyən H. Z. Koşay iki tabletdə turukku sözü olan sətri 1982-ci ildə Buxarestdə nəşr olunan bir elmi bülletendə çap etdirmişdir. 1989-cu ildə S. Bayram turukku sözü olan daha 11 tablet olduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycan tarixçilərindən Z. Yampolski, Y. Yusifov[6], S. Əlyarov (1996) da asur mətnlərində xatırlanan turukku və ya turukki boyunu türk hesab etmiş və bu adın müxtəlif zamanlarda və müxtəlif dilli yazılarda türük//török//turuk//türki şəklində işləndiyini qeyd etmişlər.

Lakin, bu adı Mari mətnlərinin transkripsiyasında düzgün verməmişlər. Belə ki, türk sözünün qədim forması turuk şəklindədir və asurca olan mətnlərdə də həmin forma əks olunmuşdur. Lakin asur dili kontekstində türk adının fonetik oxunuşu tu-ru-ki olduğu halda, asuroloqlar onu Turukku şəklində transkripsiya edirlər, yəni adın son samitini asur ləhcəsinə uyğun geminat (qoşa) samit kimi oxuyurlar, halbuki mətnlərin çoxunda həmin adda geminat samit yoxdur. Adadnerari (XIV əsr) yazısında da Turuki ölkəsi tu-ru-ki-i şəklində qeyd olunmuşdur. Bu adın səhv oxunuşu alman alimi K. Riemşnayderin "Akkad dili"[7] dərsliyində də özünü göstərir; mətndə Tu-ru-ku-tum şəklində verilən forma mətnin sözlüyündə Turukkutum şəklində transkripsiya edilir. Prof. F. Cəlilov isə 25 №-li tabletin 9 və 10-cu sətirlərinin nəzərdən keçirilməsi ilə adın səhv transkrisiya edildiyinin aydınlaşdığını qeyd edir:

(9) Li-da-a-ia awilum Tu-ru-ku-u,
(10) u awilum Tu-ru-ku-u şa it-ti-şu.[8]

O, qeyd edir ki, "hər iki sətirdəki adın yazılışında qoşa samit yoxdur. Ona görə də, mətnlərdə bu ada qoşulan sami şəkilçilərini çıxanda sözün turuk forması qalır ki, bunu da turuk//turk//türk kimi oxumaq lazım gəlir. Mixi yazıda ü və o işarələri olmadığı üçün, bu adın torok//toruk// turok//türük//türk variantlarında səslənməsi də mümkün ola bilərdi, lakin turuk forması etimoloji baxımdan da xarakterik olduğundan o dövr üçün həmin formanı işlətmək daha doğrudur."[9]

Asur dövləti m.ö. VII əsrin sonunda dağılana qədər müəyən fasilələrlə 1500 il qonşu bölgələrə, o cümlədən qədim Azərbaycana vaxtaşırı yürüşlər etmişdir. Asur çarlarının bu yürüşlər haqqında xeyli yazıları vardır. Turuk boyları ilə ilgili Mari sənədləri isə yalnız m.ö. XIX–XVIII əsrləri əhatə edir. Baxmayaraq ki, bu yazılarda hadisələrə asurların öz münasibəti qabarıq şəkildə verilir, turuklar düşmən kimi təqdim olunur, hər halda, asur-turuk münasibəti baxımından bu yazılar çox qiymətli tarixi sənədlərdir. Hadisələr Dəclənin hər iki sahilində və daha çox indiki Kərkük-Ərbil bölgəsində və Urmu gölünün güney-batı tərəflərində cərəyan edir. O çağlarda Arrapha (Ar-Apa) adlanan Kərkük bölgəsi əvvəl asur, sonra hurri, kassi, daha sonra yenidən asur hücumlarına məruz qalan və əhalisinin etnik tərkibi xeyli dəyişən türk bölgəsi idi. Asur qoşunu turuk boylarının Axazim və Katanum (Kotan) bölgələrində və turuklara tabe olub, vergi ödəyən Hirbazanim (İrbasan) və Tiqunanim (Tiqinə məxsus) bölgələrində, luluların Ərbil ilə Urmu gölü arasında yerləşən Şuşşara (Susara) bölgəsində turuk əskərləri ilə vuruşmuşlar. Ümumiyətlə, asurlar Dəcləni keçib subar, quti, lulu ərazilərinə yürüş edəndə də turuk əskərləri ilə qarşılaşmalı olurdular.

Mari sənədləri göstərir ki, turuk boyları heç də həmişə müdafiə mövqeyində qalmamışlar, onlar da vaxtaşırı Asur ərazilərinə hücum edərək, asur və asurlara tabe olan bölgələri yağmalamış, asur ekspansiyasının şərqə yayılmasının qarşısını almışlar. Ona görə də Asur çarları turuk qüvvələri ilə hesablaşmaq məcburiyətində qalmışlar. Asur sınırlarını daima gərgin durumda saxlayan turuklar haqqında hərtərəfli məlumat toplamaq üçün Asur çarları sərhəd bölgələrdə çoxlu cəsus və gözətçidən istifadə edirdilər. Turuk döyüşçülərinin hərəkət istiqaməti, məqsədi, sayı, gücü və girdiyi bölgələrdə əhali ilə davranışı barədə mütəmadi asur böyüklərinə məlumat verilirdi. Hətta, turuk sınırındakı Aşahitim kanalının ağzında oturan gözətçinin raportunda "turuk səmtindən bu tərəfə bir ulaq keçdi"[10] kimi əhəmiyətsiz kiçik xəbər də yer tutur.

Asurları ən çox narahat edən məlumat turuk dəstələrinin kiçik və ya böyük qüvvə ilə basqın edəcəyi xəbəri idi. Bu baxımdan, 21 №-li tabletdə verilən məlumat xarakterikdir:

"Turuk düşmanı çıxdı və (…)yə getdi. O, Kakkulatimi işğal etdi… Bu hücumdan bəri turukların sayı çox görünmür, ancaq arta bilər. Onlar gəlməyə davam edəcək".

Mari sənədləri, № 21

Digər tabletlərdə də turuk vahiməsi hiss olunur:

"Turuklar burada ağıza alınmayacaq (deyilməyəsi) işlərə məcbur edirlər"[11]; "Çar mənə hər şeydən öncə, turukların hücum etdiklərini, Nithimi dağıtdıqlarını yazdı"[12]; "Turuklar indi Tiqunanim ölkəsindədir. Onlar buraya gəldikdə belə dedilər: O, yurduna doğru getdi"[13].

Bu son cümlədə turuk bəyinin və onun yurdunun adı verilməmişdir. Başqa tabletdə turuk bəylərindən birinin adı çəkilir:

"Başçıları Lidaya ilə birlikdə turuklar savaşa girib, iki şəhəri dağıtdılar"

Mari sənədləri, №25.

Sonrakı minillərdə saqa, hun, avar, oğuz və başqa türk boylarının təkrar etdiyi qəfil hücum taktikası turuk döyüşçülərinin asurlara qarşı tətbiq etdiyi basqınlardan fərqlənmir. Asur əyalətlərinə turuk akınları qəfil hücumla başlayıb, yağma ilə qurtarırdı. Regionda nüfuzunu artırmağa çalışan asur çarı I Şamşi-Adad (m.ö. 1813–1781) turuk döyüşçüləri kimi "qəfil basqın" taktikası planlaşdırdığını oğlu İsme-Daqana və digər qoşun başçılarına bildirir: "Yatanı oyadan, oyanana aman verməyən turuklar kimi (hərəkət) edəcəyik"[14]. Turuklar üzərində ən kiçik qələbə belə asurlara böyük sevinc gətirirdi. Axaz bölgəsində İsme-Dağanın turuklara qalib gəlməsi münasibətilə Şamşi-Adad digər oğluna yazırdı:

"Sevin! Burada qardaşın Davidumu öldürəndə sən qadınlar arasında qalırsan. O halda, indi ordu ilə birlikdə Katanuma gedəcəyin zaman bir ər kişi (kimi) ol. Qardaşın kimi sən də 7 bölgəndə böyük ad qazan".[15]

Turuk axınlarının qarşısını almaq üçün asurlar çox vaxt barışıq siyasətinə əl atırdılar. Belə barış istəyi bəzən baş tutur, bəzən də gerçəkləşmirdi. Turuklarla sərt qarşıdurmadan əziyət çəkən asur bəyləri, hətta qohumluq əlaqələri yaratmaq istəyirlər; "İşme-Dağan Zaziyə başlıq (kimi) gümüş, qızıl göndərdi"[16]. Başqa bir sənəddə "turuklarla ilgili xəbərin dəyişməsi" və turuk-asur barışının baş tutmamasının səbəbi Yantakim kimi soyluların asurlara göndərdiyi bu ultimatum ilə əlaqələndirilir; "Madam ki, sən girovları vermək istəmirsən, sabahdan biz istədiyimiz yerə gedəcəyik"[17].

Tədqiq edilən asur yazılarından aydın görünür ki, turuk boyları m.ö. II minilin başlarında geniş ərazilərə nəzarət edən güclü boylar idi. Urmu gölü hövzəsində ayrı-ayrı bəyliklər şəklində yaşayan turuklar ayrıca dövlət qurmasalar da, regionda qüvvətli rəqib kimi qəbul olunurdu. Turuk boyları asur yazılarında m.ö. XIII əsrə qədər yad olunmuşdur. Onlar e.ə. 1755-ci ildə Babil çarı Hammurapiyə qarşı vuruşmuş, Asur çarı I Adadnirari (e.ə. 1307 – 1275) hücumlarına məruz qalmışlar.[9]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006
  2. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, 1994
  3. Z. Bünyadov, Y. Yusifov – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2006
  4. Saak Tarontsi, Anatolia – Cradle of Mankind: We don't just deal with the prevailing influence of Sumerian language on ancient Turkish/Turukkean language with apparent evidence of lexical borrowings on a massive scale and numerous cases of syntactic, morphological and phonological convergence, …
  5. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006, səh. 40 – 46
  6. Y. Yusifov – Qədim Şərq tarixi, Bakı, 1994
  7. K. Riemşnayderin – Akkad dili, Berlin, 1975, səh 168
  8. F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006, səh 40
  9. 1 2 F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006, səh 41
  10. Mari sənədləri, № 83
  11. Mari sənədləri, № 63
  12. Mari sənədləri, № 87
  13. Mari sənədləri, № 23
  14. Mari sənədləri, № 16
  15. Mari sənədləri, № 69.
  16. Хрестоматия по истории древнего Востока. М. 1963, səh 196
  17. Mari sənədləri, № 22