Türkmənistan–Qazaxıstan sərhədi
| Türkmənistan–Qazaxıstan sərhədi | |
|---|---|
 | |
| Xüsusiyyətləri | |
| Dövlətlər | |
| Uzunluğu |
|
Türkmənistan-Qazaxıstan sərhədi — iki Asiya ölkəsi arasından keçən dövlət sərhədi.
Sərhədin ümumi uzunluğu 458.263 km-dir. Bu hər iki dövlətin ən qısa beynəlxalq sərhədidir.
Quru sərhəd Xəzər dənizinin şərq sahilində Türkmənistanın Qaraboğaz şəhərinin şimalında, Sue burnundan başlayır və Qaraboğazgöl körfəzinə paralel bir qövs boyunca uzanır və sonra Ustyurt yaylasındakı təpələr boyunca Özbəkistana doğru irəliləyir.
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]İttifaq respublikaları arasındakı sərhəd
[redaktə | mənbəni redaktə et]SSRİ-də milli sərhədləmə prosesində Orta Asiya etnik xətlər üzrə ittifaq respublikalarına bölünür. Buna baxmayaraq qazaxlarla türkmənlər arasındakı münasibət ümumiyyətlə yaxşı qonşuluq münasibətləri ilə seçilirdi. Ancaq Mangistau yarımadası ərazisində zaman-zaman köçəri qazaxlarla türkmən əsilli Yomut qəbiləsi arasında qanlı toqquşmalar baş verir.
RSFSR-nin bir hissəsi olaraq, qazaxlarla türkmənlər arasında büdrəmə maneəsi olan Mangışlaq ərazisi əvvəlcə Türkistan MSSR-nin tərkibində idi. 1920-ci ildə sərhəd elan olunmadan əvvəl, RSFSR rəhbərliyi Mangışlağın Qırğızıstan MSSR-yə daxil edilməsinə qərar verilir. Bu gün bu ərazi Qazaxıstanın Mangistau vilayətinin bir hissəsidir.
1920-ci illərin sonlarında Qazax MSSR ərazisinin bir hissəsini Türkmənistan SSR-yə verir. Başlanğıcda milli sərhədləşmədən sonra Qazaxıstan və Türkmənistan torpaqları arasındakı qərb sərhədi Qaraboğazgöl körfəzinin cənub sahilinə paralel uzanaraq Qazaxıstana körfəzin bütün ərazisinə haqq qazandırdı. Lakin 1928-ci ilə qədər sərhədin bu hissəsi təxminən körfəzin ortasında, daha sonra Qaraboğazgöl boğazından Xəzər dənizinə qədər uzanmağa başladı. 1932-ci ildə SSRİ rəhbərliyi, bütün Qaraboğazgölün Türkmənistan SSR-in tərkibinə daxil olması üçün sərhədi şimala köçürməyə qərar verdi. Bu qərar bölgənin körfəzin zəngin duz yataqlarını müstəqil şəkildə inkişaf etdirməsinə və Türkmənistanın sənaye inkişafını sürətləndirmək üçün qəbul edildi. Nəticədə Qaraboğazgölün bütün sahilləri Türkmənistana aid olmağa başladı.
1924-1930-cu illərdə Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası ilə Türkmənistan Sovet Sosialist Respublikası arasındakı sərhəd şərqə doğru xeyli uzanırdı, lakin 1930-cu ildə uzunluğu xeyli azaldıldı. Bu Qaraqalpaqıstan Muxtar Vilayətinin Qazaxıstan MSSR-dən birbaşa RSFSR tabeliyinə verilməsi səbəbindən baş verir. Hal-hazırda Qaraqalpaqıstan Respublikası Özbəkistanın bir bölgəsidir və sərhədlərinin bir hissəsi həm Özbəkistan-Qazaxıstan, həm də Türkmənistan-Özbəkistan sərhədlərinin bir hissəsidir.
1960-cı illərin yerinə yetirilməmiş planları
[redaktə | mənbəni redaktə et]1950-ci illərin ikinci yarısında - 1960-cı illərin əvvəllərində SSRİ-nin ali rəhbərliyi müəyyən torpaqları ayıraraq qonşu respublikalara verməklə Qazaxıstan SSR-in ərazisini azaltmaq siyasətini planlaşdırırdı. Müasir Qazaxıstan tarixşünaslığında bu planların təşəbbüskarı, o zaman Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi 0lan Nikita Xruşşovun adı hallandırılır. Beləliklə 1956-cı ildə Qazaxıstanın həddindən artıq cənubundakı Mirzəçölün əhəmiyyətli bir sahəsi Özbəkistan SSR-ə verilir. 1960-cı ildə respublikanın şimalını RSFSR-ə vermək niyyəti ilə Tselinni vilayəti qurulur. Bu planlarla yanaşı Mangışlağın Qazaxıstandan alımnaraq Qazaxıstan və Türkmənistan arasındakı sərhəd olması planlaşdırılır.
Layihələrdən birinə görə Mangışlaq Türkmənistanın yarımadadakı neft istehsalının öhdəsindən daha yaxşı gələ biləcəyi bəhanəsi ilə Türkmənistan SSR-in tərkibinə girməli idi. Beləliklə Türkmənistan və Qazaxıstan arasındakı sərhəd əhəmiyyətli dərəcədə şimala doğru dəyişdiriləcəkdi. Azərbaycanlı mütəxəssislər neft hasilatı texnologiyalarında daha səriştəli olduqları üçün başqa bir layihə Mangışlağın Azərbaycan SSR-ə verilməsini əhatə edirdi. Bu vəziyyətdə Türkmənistan-Qazaxıstan sərhədi tamamilə yox olacaqdı, çünki Türkmənistan və Qazaxıstan torpaqları Azərbaycan ərazisi ilə bölünəcəkdi. Ancaq yarımada Qazaxıstan SSR-in bir hissəsi olaraq qalır. O dövrdə Qazaxıstan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi, Xruşşovun Qazaxıstan SSR ərazilərinin azaldılması təşəbbüslərinə qarşı çıxan Dinməhəmməd Kunayev idi. Qazaxıstanın müasir sərhədlərinə borclu olan Qazaxıstan SSR Ali Sovetinin sədri J. A. Taşenevə olduğu kimi. Mangışlaka gəlincə, Kunaevə dəstək qazaxıstanlıların müstəqil olaraq neft çıxara bildiklərini sübut edə bilən SSRİ Geologiya naziri A. Sidorenko tərəfindən də səsləndirilir.
Dövlət sərhədi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qazaxıstan və Türkmənistan arasındakı sərhəd 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından və tərkibində olan respublikaların müstəqillik qazanmasından sonra formalaşır. Türkmənistan-Qazaxıstan arasında sərhəd məsələsinin müzakirəsi 2000-ci ildə başlamışdır. 5 iyul 2001-ci ildə Qazaxıstan və Türkmənistan arasında sərhəd delimitasiyası haqqında ilkin razılaşma imzalanmışdır[1]. Müqavilə 2 iyul 2003-cü il tarixli Qanunla təsdiq edilmişdir. 31 avqust 2006-cı il tarixində müqavilə qüvvəyə minmişdir[2].
Demarkasiya müqaviləsi 18 aprel 2017-ci ildə Astanada Nursultan Nazarbayev və Qurbanqulu Berdiməhəmmədov tərəfindən imzalanmışdır. Qazaxıstan Respublikası ilə Türkmənistan arasında Qazaxıstan-Türkmənistan dövlət sərhədinin müəyyənləşdirilməsinə dair 136-VІ ЗРК nömrəli müqavilənin təsdiq edilməsi haqqında qanun 11 yanvar 2018-ci il tarixində imzalanmışdır. Demarkasiya nəticələrindən sonra Qazaxıstan-Türkmənistan sərhədinin uzunluğu 458.263 kilometr olaraq müəyyən erdilir. Dövlət sərhədinin xəttində 330 sərhəd nişanı vardır ki, bunlardan 161-i əsas, 169-u aralıqdır[3].
2013-cü ildə Türkmənistan və Qazaxıstan prezidentləri birlikdə Qazaxıstan—Türkmənistan—İran dəmiryolu xəttinin açılışında iştirak etmişlər[4].
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Договор между Республикой Казахстан и Туркменистаном о делимитации и процессе демаркации казахстанско-туркменской государственной границы (г. Астана, 5 июля 2001 года)". Информационная система ПАРАГРАФ. 2021-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-13.
- ↑ "Казахстан утвердил границу с Туркменистаном". Sputnik Казахстан (rus). 2018-01-11. 2021-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-13.
- ↑ "О ратификации Соглашения между Республикой Казахстан и Туркменистаном о демаркации казахстанско-туркменской государственной границы". ИПС «Әділет». 2021-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-13.
- ↑ "Президент Казахстана и Президент Туркменистана приняли участие в церемонии открытия железнодорожного перехода Болашак - Серхетяка". Официальный сайт Президента РК (rus). 11 мая 2013. 2021-01-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-13.