Tərs triqonometrik funksiyalar (dairəvi funksiya , arkfunksiya ) — triqonometrik funksiyalar tərsinə çevrilə bilən riyazi funksiyalardır . Tərs triqonometrik funksiyalara əsasən altı funksiya daxildir:
arksinus (
a
r
c
s
i
n
x
{\displaystyle \mathrm {arcsin} \,x}
— bu bucağın sinusu
x
{\displaystyle x}
-ə bərabərdir)
arkkosinus (
a
r
c
c
o
s
x
{\displaystyle \mathrm {arccos} \,x}
— bu bucağın kosinusu
x
{\displaystyle x}
-ə bərabərdir)
arktangens (
a
r
c
t
a
n
x
{\displaystyle \mathrm {arctan} \,x}
, bəzi ədəbiyyatlarda
a
r
c
t
g
x
{\displaystyle \mathrm {arctg} \,x}
)
arkkotangens (
a
r
c
c
o
t
x
{\displaystyle \mathrm {arccot} \,x}
və ya
a
r
c
c
o
t
a
n
x
{\displaystyle \mathrm {arccotan} \,x}
, bəzi ədəbiyyatlarda
a
r
c
c
t
g
x
{\displaystyle \mathrm {arcctg} \,x}
)
arksekans (
a
r
c
s
e
c
x
{\displaystyle \mathrm {arcsec} \,x}
)
arkkosekans (
a
r
c
c
s
c
x
{\displaystyle \mathrm {arccsc} \,x}
, bəzi ədəbiyyatlarda
a
r
c
c
o
s
e
c
x
{\displaystyle \mathrm {arccosec} \,x}
)
Triqonometrik funksiyaların adının qarışındakı "arc" sözü ( lat. arc us — ox, qövs, qövsəoxşar xətt) bu funksiyaları tərs triqonometrik funksiyaların adına çevirir. Bu onunla bağlıdır ki, tərs triqonometrik funksiyaların həndəsi qiyməti vahid çevrənin qövsünün uzunluğu ilə əlaqələndirmək olar. Tərs triqonometrik funksiyalar anlayışını Laqranj köməyi ilə Avstriya riyaziyyatçısı Karla Şerfer (alm. Karl Scherffer ; 1716—1783) daxil etmişdir.
arcsin
x
+
arccos
x
=
π
2
{\displaystyle \arcsin x+\arccos x={\frac {\pi }{2}}}
arctan
x
+
arccot
x
=
π
2
{\displaystyle \operatorname {arctan} \,x+\operatorname {arccot} \,x={\frac {\pi }{2}}}
y
=
arcsin
x
{\displaystyle y=\arcsin x}
funksiyasının qrafiki.
Arksinus - m ədədinin x bucağının qiymətinə , radian ifadəsinə deyilir, hansı ki,
sin
x
=
m
,
−
π
2
⩽
x
⩽
π
2
,
|
m
|
⩽
1.
{\displaystyle \sin x=m,\,-{\frac {\pi }{2}}\leqslant x\leqslant {\frac {\pi }{2}},\,|m|\leqslant 1.}
y
=
sin
x
{\displaystyle y=\sin x}
funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.
y
=
arcsin
x
{\displaystyle y=\arcsin x}
funksiyası ciddi artandır.
sin
(
arcsin
x
)
=
x
{\displaystyle \sin(\arcsin x)=x\qquad }
−
1
⩽
x
⩽
1
,
{\displaystyle -1\leqslant x\leqslant 1,}
arcsin
(
sin
y
)
=
y
{\displaystyle \arcsin(\sin y)=y\qquad }
−
π
2
⩽
y
⩽
π
2
,
{\displaystyle -{\frac {\pi }{2}}\leqslant y\leqslant {\frac {\pi }{2}},}
D
(
arcsin
x
)
=
[
−
1
;
1
]
{\displaystyle D(\arcsin x)=[-1;1]\qquad }
(təyin oblastı),
E
(
arcsin
x
)
=
[
−
π
2
;
π
2
]
{\displaystyle E(\arcsin x)=\left[-{\frac {\pi }{2}};{\frac {\pi }{2}}\right]\qquad }
(qiymətlər çoxluğu).
arcsin
(
−
x
)
=
−
arcsin
x
{\displaystyle \arcsin(-x)=-\arcsin x\qquad }
(tək funksiyadır).
0
<
x
⩽
1
{\displaystyle 0<x\leqslant 1}
olduqda
arcsin
x
>
0
{\displaystyle \arcsin x>0}
.
x
=
0
{\displaystyle x=0}
olduqda
arcsin
x
=
0
{\displaystyle \arcsin x=0}
.
−
1
⩽
x
<
0
{\displaystyle -1\leqslant x<0}
olduqda
arcsin
x
<
0
{\displaystyle \arcsin x<0}
.
arcsin
x
=
{
arccos
1
−
x
2
,
0
⩽
x
⩽
1
−
arccos
1
−
x
2
,
−
1
⩽
x
<
0
{\displaystyle \arcsin x=\left\{{\begin{matrix}\arccos {\sqrt {1-x^{2}}},\qquad 0\leqslant x\leqslant 1\\-\arccos {\sqrt {1-x^{2}}},\qquad -1\leqslant x<0\end{matrix}}\right.}
arcsin
x
=
arctg
x
1
−
x
2
{\displaystyle \arcsin x=\operatorname {arctg} {\frac {x}{\sqrt {1-x^{2}}}}}
arcsin
x
=
{
arcctg
1
−
x
2
x
,
0
<
x
⩽
1
arcctg
1
−
x
2
x
−
π
,
−
1
⩽
x
<
0
{\displaystyle \arcsin x=\left\{{\begin{matrix}\operatorname {arcctg} \,{\frac {\sqrt {1-x^{2}}}{x}},\qquad 0<x\leqslant 1\\\operatorname {arcctg} \,{\frac {\sqrt {1-x^{2}}}{x}}-\pi ,\qquad -1\leqslant x<0\end{matrix}}\right.}
y
=
sin
x
{\displaystyle y=\sin x}
funksiyası verilmişdir. Bu funksiya özünün bütün təyin oblastında hissə-hissə monotondur, və deməli, uyğun olaraq tərsi
y
=
arcsin
x
{\displaystyle y=\arcsin x}
funksiyası təyin edilməyibdir. Buna görə də elə parçaya baxmaq lazımdır ki, tərs funksiyası artan olsun və bütün qiymətlər çoxluğunda —
[
−
π
2
;
π
2
]
{\displaystyle \left[-{\frac {\pi }{2}};{\frac {\pi }{2}}\right]}
doğrudur. Belə ki,
y
=
sin
x
{\displaystyle y=\sin x}
funksiyası üçün
[
−
π
2
;
π
2
]
{\displaystyle \left[-{\frac {\pi }{2}};{\frac {\pi }{2}}\right]}
intervalda funksiyanın hər bir qiyməti yeganə arqument qiymətinə yığılır, onda bu parçada
y
=
arcsin
x
{\displaystyle y=\arcsin x}
tərs funksiyası,
[
−
π
2
;
π
2
]
{\displaystyle \left[-{\frac {\pi }{2}};{\frac {\pi }{2}}\right]}
parçasında
y
=
sin
x
{\displaystyle y=\sin x}
funksiyasının qrafikinə simmetrik qrafiki var.
y
=
arccos
x
{\displaystyle y=\arccos x}
funksiyasının qrafiki.
Arkkosinus - Elə m ədədinə deyilir ki, radian ölçüsündə x bucağına bərabərdir, hansı ki,
cos
x
=
m
,
0
⩽
x
⩽
π
,
|
m
|
⩽
1
{\displaystyle \cos x=m,\qquad 0\leqslant x\leqslant \pi ,|m|\leqslant 1}
y
=
cos
x
{\displaystyle y=\cos x}
funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.
y
=
arccos
x
{\displaystyle y=\arccos x}
funksiyası ciddi azalandır.
cos
(
arccos
x
)
=
x
{\displaystyle \cos(\arccos x)=x}
−
1
⩽
x
⩽
1
{\displaystyle -1\leqslant x\leqslant 1}
olduqda,
arccos
(
cos
y
)
=
y
{\displaystyle \arccos(\cos y)=y}
0
⩽
y
⩽
π
{\displaystyle 0\leqslant y\leqslant \pi }
olduqda,
D
(
arccos
x
)
=
[
−
1
;
1
]
,
{\displaystyle D(\arccos x)=[-1;1],}
(təyin oblastı),
E
(
arccos
x
)
=
[
0
;
π
]
.
{\displaystyle E(\arccos x)=[0;\pi ].}
(qiymətlər oblastı).
arccos
(
−
x
)
=
π
−
arccos
x
{\displaystyle \arccos(-x)=\pi -\arccos x}
(funksiyanın
(
0
;
π
2
)
{\displaystyle \left(0;{\frac {\pi }{2}}\right)}
) mərkəzi-simmetrik nöqtəsidir, cüt funksiyadır.
arccos
x
>
0
{\displaystyle \arccos x>0}
,
−
1
⩽
x
<
1
{\displaystyle -1\leqslant x<1}
olduqda,
arccos
x
=
0
{\displaystyle \arccos x=0}
,
x
=
1
{\displaystyle x=1}
olduqda
arccos
x
=
π
2
−
arcsin
x
.
{\displaystyle \arccos x={\frac {\pi }{2}}-\arcsin x.}
arccos
x
=
{
arcsin
1
−
x
2
,
0
⩽
x
⩽
1
π
−
arcsin
1
−
x
2
,
−
1
⩽
x
<
0
{\displaystyle \arccos x=\left\{{\begin{matrix}\arcsin {\sqrt {1-x^{2}}},\qquad 0\leqslant x\leqslant 1\\\pi -\arcsin {\sqrt {1-x^{2}}},\qquad -1\leqslant x<0\end{matrix}}\right.}
arccos
x
=
{
arctg
1
−
x
2
x
,
0
<
x
⩽
1
π
+
arctg
1
−
x
2
x
,
−
1
⩽
x
<
0
{\displaystyle \arccos x=\left\{{\begin{matrix}\operatorname {arctg} \,{\frac {\sqrt {1-x^{2}}}{x}},\qquad 0<x\leqslant 1\\\pi +\operatorname {arctg} \,{\frac {\sqrt {1-x^{2}}}{x}},\qquad -1\leqslant x<0\end{matrix}}\right.}
arccos
x
=
2
arcsin
1
−
x
2
{\displaystyle \arccos x=2\arcsin {\sqrt {\frac {1-x}{2}}}}
arccos
x
=
2
arccos
1
+
x
2
{\displaystyle \arccos x=2\arccos {\sqrt {\frac {1+x}{2}}}}
arccos
x
=
2
arctg
1
−
x
1
+
x
{\displaystyle \arccos x=2\operatorname {arctg} {\sqrt {\frac {1-x}{1+x}}}}
y
=
arctan
x
{\displaystyle y=\operatorname {arctan} \,x}
funksiyasının qrafiki.
y
=
arctan
x
{\displaystyle y=\operatorname {arctan} x}
funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.
y
=
arctan
x
{\displaystyle y=\operatorname {arctan} x}
funksiyası ciddi artandır.
tan
(
arctan
x
)
=
x
{\displaystyle \operatorname {tan} \,(\operatorname {arctan} \,x)=x}
,
x
∈
R
{\displaystyle x\in \mathbb {R} }
olduqda
arctan
(
tan
y
)
=
y
{\displaystyle \operatorname {arctan} \,(\operatorname {tan} \,y)=y}
,
−
π
2
<
y
<
π
2
{\displaystyle -{\frac {\pi }{2}}<y<{\frac {\pi }{2}}}
olduqda
D
(
arctan
x
)
=
(
−
∞
;
∞
)
,
{\displaystyle D(\operatorname {arctan} \,x)=(-\infty ;\infty ),}
E
(
arctan
x
)
=
(
−
π
2
;
π
2
)
{\displaystyle E(\operatorname {arctan} \,x)=\left(-{\frac {\pi }{2}};{\frac {\pi }{2}}\right)}
arctan
(
−
x
)
=
−
arctan
x
{\displaystyle \operatorname {arctan} (-x)=-\operatorname {arctan} x\qquad }
arctan
x
=
arcsin
x
1
+
x
2
{\displaystyle \operatorname {arctan} x=\arcsin {\frac {x}{\sqrt {1+x^{2}}}}}
arctan
x
=
arccos
1
1
+
x
2
{\displaystyle \operatorname {arctan} x=\arccos {\frac {1}{\sqrt {1+x^{2}}}}}
, x > 0 -da.
arctan
x
=
arccot
1
x
{\displaystyle \operatorname {arctan} x=\operatorname {arccot} {\frac {1}{x}}}
arctan
x
=
−
i
arcth
i
x
{\displaystyle \operatorname {arctan} x=-i\operatorname {arcth} {ix}}
, haradakı
arcth
{\displaystyle \operatorname {arcth} }
— hiperbolik arktangens.
arcth
x
=
i
arctan
i
x
{\displaystyle \operatorname {arcth} x=i\operatorname {arctan} {ix}}
...
y
=
arccot
x
.
{\displaystyle y=\operatorname {arccot} x.}
funksiyasının qrafiki
y
=
arccot
x
{\displaystyle y=\operatorname {arccot} \,x}
funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur.
y
=
arccot
x
{\displaystyle y=\operatorname {arccot} \,x}
funksiyası ciddi azalandır.
cot
(
arccot
x
)
=
x
{\displaystyle \operatorname {cot} \,(\operatorname {arccot} \,x)=x}
,
x
∈
R
{\displaystyle x\in \mathbb {R} }
olduqda
arccot
(
cot
y
)
=
y
{\displaystyle \operatorname {arccot} \,(\operatorname {cot} \,y)=y}
,
0
<
y
<
π
{\displaystyle 0<y<\pi }
olduqda
D
(
arccot
x
)
=
(
−
∞
;
∞
)
,
{\displaystyle D(\operatorname {arccot} \,x)=(-\infty ;\infty ),}
E
(
arccot
x
)
=
(
0
;
π
)
.
{\displaystyle E(\operatorname {arccot} \,x)=(0;\pi ).}
arccot
(
−
x
)
=
π
−
arccot
x
{\displaystyle \operatorname {arccot} \,(-x)=\pi -\operatorname {arccot} \,x}
(
(
0
;
π
2
)
.
{\displaystyle \left(0;{\frac {\pi }{2}}\right).}
arccot
x
>
0
{\displaystyle \operatorname {arccot} \,x>0}
, istənilən
x
{\displaystyle x}
olduqda
arccot
x
=
{
arcsin
1
1
+
x
2
,
x
⩾
0
π
−
arcsin
1
1
+
x
2
,
x
<
0
{\displaystyle \operatorname {arccot} \,x=\left\{{\begin{matrix}\arcsin {\frac {1}{\sqrt {1+x^{2}}}},\qquad x\geqslant 0\\\pi -\arcsin {\frac {1}{\sqrt {1+x^{2}}}},\qquad x<0\end{matrix}}\right.}
arccot
x
=
π
/
2
−
arccot
x
.
{\displaystyle \operatorname {arccot} x=\pi /2-\operatorname {arccot} x.}
...
arcsec
(
x
)
=
arccos
(
1
x
)
{\displaystyle \mathop {\operatorname {arcsec} } \,(x)\,=\operatorname {arccos} \left({\frac {1}{x}}\right)}
arccsc
(
y
)
=
arcsin
(
1
y
)
{\displaystyle \mathop {\operatorname {arccsc} } \,(y)\,=\operatorname {arcsin} \left({\frac {1}{y}}\right)}
(
arcsin
x
)
′
=
1
1
−
x
2
.
{\displaystyle (\arcsin x)'={\frac {1}{\sqrt {1-x^{2}}}}.}
(
arccos
x
)
′
=
−
1
1
−
x
2
.
{\displaystyle (\arccos x)'=-{\frac {1}{\sqrt {1-x^{2}}}}.}
(
arctan
x
)
′
=
1
1
+
x
2
.
{\displaystyle (\operatorname {arctan} \,x)'={\frac {1}{\ 1+x^{2}}}.}
(
arccot
x
)
′
=
−
1
1
+
x
2
.
{\displaystyle (\operatorname {arccot} \,x)'=-{\frac {1}{\ 1+x^{2}}}.}
x həqiqi və kompleks qiymətlər üçün :
∫
arcsin
x
d
x
=
x
arcsin
x
+
1
−
x
2
+
C
,
∫
arccos
x
d
x
=
x
arccos
x
−
1
−
x
2
+
C
,
∫
arctan
x
d
x
=
x
arctan
x
−
1
2
ln
(
1
+
x
2
)
+
C
,
∫
arccot
x
d
x
=
x
arccot
x
+
1
2
ln
(
1
+
x
2
)
+
C
,
∫
arcsec
x
d
x
=
x
arcsec
x
−
ln
(
x
(
1
+
x
2
−
1
x
2
)
)
+
C
,
∫
arccsc
x
d
x
=
x
arccsc
x
+
ln
(
x
(
1
+
x
2
−
1
x
2
)
)
+
C
.
{\displaystyle {\begin{aligned}\int \arcsin x\,dx&{}=x\,\arcsin x+{\sqrt {1-x^{2}}}+C,\\\int \arccos x\,dx&{}=x\,\arccos x-{\sqrt {1-x^{2}}}+C,\\\int \operatorname {arctan} \,x\,dx&{}=x\,\operatorname {arctan} \,x-{\frac {1}{2}}\ln \left(1+x^{2}\right)+C,\\\int \operatorname {arccot} \,x\,dx&{}=x\,\operatorname {arccot} \,x+{\frac {1}{2}}\ln \left(1+x^{2}\right)+C,\\\int \operatorname {arcsec} x\,dx&{}=x\,\operatorname {arcsec} x-\ln \left(x\left(1+{\sqrt {{x^{2}-1} \over x^{2}}}\,\right)\!\right)+C,\\\int \operatorname {arccsc} \,x\,dx&{}=x\,\operatorname {arccsc} \,x+\ln \left(x\left(1+{\sqrt {{x^{2}-1} \over x^{2}}}\,\right)\!\right)+C.\end{aligned}}}
x ≥ 1 həqiqi qiymətlər üçün:
∫
arcsec
x
d
x
=
x
arcsec
x
−
ln
(
x
+
x
2
−
1
)
+
C
,
∫
arccsc
x
d
x
=
x
arccsc
x
+
ln
(
x
+
x
2
−
1
)
+
C
.
{\displaystyle {\begin{aligned}\int \operatorname {arcsec} x\,dx&{}=x\,\operatorname {arcsec} x-\ln \left(x+{\sqrt {x^{2}-1}}\right)+C,\\\int \operatorname {arccsc} \,x\,dx&{}=x\,\operatorname {arccsc} \,x+\ln \left(x+{\sqrt {x^{2}-1}}\right)+C.\end{aligned}}}
Əgər üçbucağın tərəfləri verilərsə, onda üçbucağın bucaqlarının tapılması üçün tərs triqonometrik funksiyalarından istifadə edilir. Məsələn: Kosinuslar teoremi ilə tapılır.
Düzbucaqlı üçbucaqda, bucağı tərəflər arasındakı münasibət vasitəsilə bu funksiyalarla alınır:
α = arcsin (a/c) = arccos (b/c) = arctan (a/b) = arccsc (c/a) = arcsec (c/b) = arccot (b/a)
Kompleks arqumentli tərs triqonometrik funksiyaların dəyişəninin həlli üçün natural loqarifmlərlə verilməsi düsturları:
arcsin
z
=
−
i
ln
(
i
z
+
1
−
z
2
)
=
π
2
−
i
ln
(
z
+
z
2
−
1
)
,
{\displaystyle {\begin{aligned}\arcsin z&{}=-i\ln(iz+{\sqrt {1-z^{2}}})={\frac {\pi }{2}}-i\ln(z+{\sqrt {z^{2}-1}}),\end{aligned}}}
arccos
z
=
π
2
+
i
ln
(
i
z
+
1
−
z
2
)
,
{\displaystyle {\begin{aligned}\arccos z&{}={\dfrac {\pi }{2}}+i\ln(iz+{\sqrt {1-z^{2}}}),\end{aligned}}}
arctan
z
=
i
2
(
ln
(
1
−
i
z
)
−
ln
(
1
+
i
z
)
)
,
{\displaystyle {\begin{aligned}\operatorname {arctan} \,z&{}={\dfrac {i}{2}}(\ln(1-iz)-\ln(1+iz)),\end{aligned}}}
arccot
z
=
i
2
(
ln
(
z
−
i
z
)
−
ln
(
z
+
i
z
)
)
,
{\displaystyle {\begin{aligned}\operatorname {arccot} \,z&{}={\dfrac {i}{2}}\left(\ln \left({\dfrac {z-i}{z}}\right)-\ln \left({\dfrac {z+i}{z}}\right)\right),\end{aligned}}}
arcsec
z
=
arccos
(
z
−
1
)
=
π
2
+
i
ln
(
1
−
1
z
2
+
i
z
)
,
{\displaystyle {\begin{aligned}\operatorname {arcsec} z&{}=\arccos \left(z^{-1}\right)={\dfrac {\pi }{2}}+i\ln \left({\sqrt {1-{\dfrac {1}{z^{2}}}}}+{\dfrac {i}{z}}\right),\end{aligned}}}
arccsc
z
=
arcsin
(
z
−
1
)
=
−
i
ln
(
1
−
1
z
2
+
i
z
)
.
{\displaystyle {\begin{aligned}\operatorname {arccsc} \,z&{}=\arcsin \left(z^{-1}\right)=-i\ln \left({\sqrt {1-{\dfrac {1}{z^{2}}}}}+{\dfrac {i}{z}}\right).\end{aligned}}}