Tərs triqonometrik funksiyalar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Tərs triqonometrik funksiyalar (dairəvi funksiya, arkfunksiya) — triqonometrik funksiyalar tərsinə çevrilə bilən riyazi funksiyalardır. Tərs triqonometrik funksiyalara əsasən altı funksiya daxildir:

  • arksinus ( — bu bucağın sinusu -ə bərabərdir)
  • arkkosinus ( — bu bucağın kosinusu -ə bərabərdir)
  • arktangens (, bəzi ədəbiyyatlarda )
  • arkkotangens ( və ya , bəzi ədəbiyyatlarda )
  • arksekans ()
  • arkkosekans (, bəzi ədəbiyyatlarda )

Triqonometrik funksiyaların adının qarışındakı "arc" sözü ( lat. arcus — ox, qövs, qövsəoxşar xətt) bu funksiyaları tərs triqonometrik funksiyaların adına çevirir. Bu onunla bağlıdır ki, tərs triqonometrik funksiyaların həndəsi qiyməti vahid çevrənin qövsünün uzunluğu ilə əlaqələndirmək olar. Tərs triqonometrik funksiyalar anlayışını Laqranj köməyi ilə Avstriya riyaziyyatçısı Karla Şerfer (alm. Karl Scherffer‎; 1716—1783) daxil etmişdir.

Əsas eyniliklər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arksinus funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
funksiyasının qrafiki.

Arksinus - m ədədinin x bucağının qiymətinə , radian ifadəsinə deyilir, hansı ki,

funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur. funksiyası ciddi artandır.

  • (təyin oblastı),
  • (qiymətlər çoxluğu).

Arksinus funksiyasının xassələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • (tək funksiyadır).
  • olduqda .
  • olduqda .
  • olduqda .

Arcsin funksiyasının alınışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

funksiyası verilmişdir. Bu funksiya özünün bütün təyin oblastında hissə-hissə monotondur, və deməli, uyğun olaraq tərsi funksiyası təyin edilməyibdir. Buna görə də elə parçaya baxmaq lazımdır ki, tərs funksiyası artan olsun və bütün qiymətlər çoxluğunda — doğrudur. Belə ki, funksiyası üçün intervalda funksiyanın hər bir qiyməti yeganə arqument qiymətinə yığılır, onda bu parçada tərs funksiyası, parçasında funksiyasının qrafikinə simmetrik qrafiki var.

Arkkosinus funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
funksiyasının qrafiki.

Arkkosinus- Elə m ədədinə deyilir ki, radian ölçüsündə x bucağına bərabərdir, hansı ki,

funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur. funksiyası ciddi azalandır.

  • olduqda,
  • olduqda,
  • (təyin oblastı),
  • (qiymətlər oblastı).

Arccos funksiyasının xassələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • (funksiyanın ) mərkəzi-simmetrik nöqtəsidir, cüt funksiyadır.
  • , olduqda,
  • , olduqda

Arccos funksiyasının alınışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arktangens funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
funksiyasının qrafiki.


funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur. funksiyası ciddi artandır.

  • , olduqda
  • , olduqda

arctan funksiyasının xassələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • , x > 0 -da.
  • , haradakı  — hiperbolik arktangens.

arctan funksiyasının alınışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

...


Arkkotangens funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
funksiyasının qrafiki


funksiyası bütün ədəd oxunda kəsilməz və məhduddur. funksiyası ciddi azalandır.

  • , olduqda
  • , olduqda

arccot funksiyasının xassələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • (
  • , istənilən olduqda

arccot funksiyasının alınışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

...



Arksekans funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arkkosekans funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tərs triqonometrik funksiyaların törəmələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]




Tərs triqonometrik funksiyaların inteqralları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeyri-müəyyən inteqral

[redaktə | mənbəni redaktə et]

x həqiqi və kompleks qiymətlər üçün :

x ≥ 1 həqiqi qiymətlər üçün:


Həndəsəyə tətbiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əgər üçbucağın tərəfləri verilərsə, onda üçbucağın bucaqlarının tapılması üçün tərs triqonometrik funksiyalarından istifadə edilir. Məsələn: Kosinuslar teoremi ilə tapılır.

Düzbucaqlı üçbucaqda, bucağı tərəflər arasındakı münasibət vasitəsilə bu funksiyalarla alınır:

α = arcsin (a/c) = arccos (b/c) = arctan (a/b) = arccsc (c/a) = arcsec (c/b) = arccot (b/a)

Natural loqarifmlə əlaqəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kompleks arqumentli tərs triqonometrik funksiyaların dəyişəninin həlli üçün natural loqarifmlərlə verilməsi düsturları: