Uaythed Alfred Nort

Həyat və yaradıcılığı

Uaythed Alfred Nort (15 fevral 1861-ci il, Ramsheyt, Böyük Britaniya - 30 dekabr 1947-ci il, Kembric, Massaçusets ştatı, ABŞ) – ingilis-amerikan riyaziyyatçısı, məntiqçisi və filosofu, metafizikanın orqanizmik sisteminin banisidir. Keşiş ailəsində doğulan Uaythed 1880-cı ildə Kembric universitetinin Triniti kollecini bitirmiş, 1884-cü ildən bu kollecin riyaziyyat müəllimi, 1911-ci ildən 1923-cü illərədək isə Universitet kollecində və elm və texnologiya İmperial kollecində (London) tətbiqi riyaziyyat professoru vəzifəsində fəaliyyət göstərmişdir. 1924-cü ildə Uaythed Harvard Universitetinə (ABŞ) fəlsəfə professoru vəzifəsinə dəvət almış, bu vəzifəni 1937-ci ilə qədər tutmuşdu. Uaythedin keçdiyi fəlsəfi yolu iki dövrə – ingilis və amerikan dövrlərinə ayırmaq olar. İngiltərədə Uaythed əsasən riyaziyyat, məntiq, fizika ilə məşğul olmuşdu. Öz şagirdi B.Rassel ilə birlikdə o, riyaziyyatın fundamental anlayış və prinsiplərinin formal məntiqdən çıxarılmasından bəhs edən “Principia Mathematica” adlı əsəri hazırlamışdır. Bu əsər XX əsrdə riyazi məntiqin inkişafına güclü təkan vermişdir. I dünya müharibəsinin sonuna yaxın Uaythed özü üçün yeni olan bir sahəyə – təbiət fəlsəfəsinə və dünyanın fiziki mənzərəsinin işlənib-hazırlanması məsələlərinə üz tutdu. “Təbiətin dərki prinsipləri” və “Təbiət anlayışı” əsərlərində o, sadiq qalaraq heç bir metafizik mühakimələri qəbul etmədən təbiəti hissi təcrübədə müşahidə olunan hadisələr kimi şərh edirdi. Onun tənqid obyekti “təbiətin ikiqat artırılması”, yəni bilavasitə təcrübədə (rəngdə, səslərdə və s.) verilən təbiətlə kauzal, yəni elmin mücərrəd anlayışlarla (atomlar, hərəkətdə olan hissəciklər və s.) təsvir olunan təbiətin bir-birindən fərqləndirilməsi idi. Bu səhvin köklərini o, ilkin mahiyyətlər keyfiyyətində ölçüsüz nöqtələrdən ibarət olan məkanın, sürəksiz məqamlardan ibarət olan zamanın və nöqtəli kütlədən ibarət olan materiyanın götürülməsində görürdü. Uaythedə görə,təbiət elmi təcrübənin kauzal mənbələri haqqında mücərrəd mühakimələr yürütməyib sadəcə onun məzmununun izahını verməlidir; onun fikirlərinə görə, mücərrəd obyektləri hissi məlumatlar terminləri ilə təyin etmək lazımdır. Uaythedin fəlsəfəsi çox vaxt Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi ilə fiziki məkan haqqında təsəvvürlərdə baş vermiş inqilaba reaksiya kimi qiymətləndirilir. “Nisbilik prinsipi” əsərində o, obyekti tək, fərdi və qeydə alınmış bir hadisə kimi deyil, obyektin olduğu axındakı bütün hadisələrin modifikasiyası kimi nəzərdən keçirməyi təklif etdi. Uaythed bu qənaətə gəlmişdi ki, fizikada fiziki anlayışların dağılması fəlsəfi dilin əsaslı şəkildə dəyişdirilməsini, yeni anlayışların tətbiq edilməsini tələb edir. Nisbilik nəzəriyyəsinin relyativist nəticələrini qəbul edən Uaythed bununla belə biliyin təbiəti haqqında ümumrelyativist qənaətlərə gəlmirdi. Onun fəlsəfəsi tamamilə əks məqsədi – yəni təcrübədə biliyin özülünün, dünyanın möhkəm ontoloji strukturunun olduğunu və intellektin onu dərk etməyə qadir olduğunu sübuta yetirmək məqsədini güdürdü.

Mənbə

http://felsefedunyasi.org/site/?name=kitab&nov=jurnal&dil=az