Urmiya soyqrımı

Urmiya soyqrımı — erməni-daşnak quldur dəstələrinin 1918-ci ildən 1920-ci ilin aprelinə qədər Urmiyada azərbaycanlılara qarşı törətdiyi soyqırımları.

Tarixi

Urmiya vilayətinin Şumal-Şərqində, Urmiya gölünün kənarında yerləşən Ənzəl mahalının müqavimətinin başında Kazım xan Quşçu dayanırdı, O Ənzəl mahalının Quşçu, Qarabağ, Qalqaçı, Muğatel, Göyərçin-Qala, Nəcəfabad, Barı və başqa kəndlərin ağsaqqalları tərəfindən başçı təyin olunur. Kazım-Xan Azərbaycanın yetirdiyi böyük ovladlarından biri olmuş və Xalq içindən çıxan sadə, savadsız bir kəndli olmasına baxmıyaraq Xalqın sevimli bir qəhrəmanına çevirilmişdir.

Kazım xan olduqca qoçaq, döyüşçül, iradəli və gözəl sərkərdə olmuş və Urmu Soyqırımı başlandığından bəri, İsmayıl-Ağa Simitqonun başçılığıyla Kürdlərin Azərbaycan Türklərinə qarşı törətdiyi Soyqırımına dək Ənzəl mahalının adları çəkilən kəndlərin əhalisini Göyərçin-qala kəndinin yanında və Urmu-Gölünün sahil yaxınınlığında yerləşən Qırxlar Qalasında (Kazım Daşı) öz başına topluyaraq, onların içindən silahlı dəstələr yaratmış və onların vasitəsilə əhalini Erməni-Asuri və sonralar Kürdlərin qətliamından qorumuşdur.

Kazım xanın göstərişilə Qalada silah və savaşa lazım olan sursat və hətta kiçik qayıqlar düzəlirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, onun yaradığı döyüşçü dəstələri düşmana çoxlu ağır zərbələr yetirib və onların içində böyük bir qorxu yaratmışdır. Urmu soyqırımından qurtulan kəndlər təkcə Kazım Xanın qoruyub saxladığı bu kəndlər olmuşdur!

Kazım Xanın düşmana qarşı hərəkətinin başlanğıcı, Marşimonun Simitqo əlilə öldürülməsindən sonra, Asuri-Ermənilərin Salmasdan Urmuya qaçarkən, Kazım-Xan onların 40 nəfərlik bir silahlı dəstəsini Quşçu kəndində məhv edərək, onların silahlarının alınmasıyla olmuşdur.

Bu hadisədən sonra Petros-Aga 27 mart 1918-ci ildə (Fərvərdin ayinin 7-sində) böyük ordu və ağır silahlarla Quşçu kəndi başda olmaqla Ənzəl mahalına hücum edir, quşçululr tam qeyrət və qəhrəmanlıqla bu quduzların qarşısında müqavimət göstərib, qorxuya yol vermədən şərəf mücadıləsi vermşilər.

Umudları hər yandan kəsilən və heç bir yandan yardım gəlmədiyini bilən müqavimət dəstəsi, kənd əhalisini kənddən çıxararaq, onları təhlükədən qurtarmış və sonrada özləri dağlara çəkilmiş, Qarabağ kəndinə getmişlər. Düşman Qarabağa hücum edir, lakin əhalinin müqaviməti çox ola bilməmiş, bir çoxu Göyərçin-Qalaya doğru, yəni Qırxlar Qalasına gedir, bir bölümüdə dağlara qaçırlar. Salmasa qaçanlar yolda Asuri, Erməni daşnaqları tərəfindən tamamən qətlə yetırilib və ya əsir düşmüşlər.

Bu hadisələrdən sonra bu mahalın kənd-əhalisi tamamən Qırxlar Qalasına toplaşıb, Kazım-Xanın başçılığıyla Asuri-Erməni daşnaqlarına qarşı mübarizəni dəvam edirlər. Kazım-Xan Quşçulu sonralar İsmayıl ağa Simitqonun rəhbərliyində Kürdlərin cinayətlərinə və onun azərbaycan torpaqlarının işqalçı siyasətinə qarşı əhalini mudafiə etmiş və bu hadisələrdən sonra quldur Riza-xanın Kazım daşına hücumu zamanı 1922-ci ilin Payizinda qəhrəmancasına şəhid olmuşdur.

Asuri-Erməni daşnaqları Ənzəl mahalından sonra müqavimət mərkəzi olan Nazlı mahalınn neçə kəndinin sorağına gedirlər və bu mərkəzlərində tamamən aradan aparmaq qərarına gəlirlər. Urmu Gölündən çox uzaq olmuyan və Nazlı mahalının Erməni-Asuri kəndlərindən uzaq olan Qəhrəmanlı kəndidə onlardan biridi. Erməni-Asurilər bu kənddə bəzi silahların olduğunu eşidib 12 aprel 1918-ci ildə (11 Fərvərdin 1297), top və ağIr silahlarla hücuma geçir.

Ölümlə üz-üzə gələn bu kəndin əhalisi və orda sığınanlar böyük müqavimət və qəhrəmanlıqlar göstərib, bu quduzların hücumuni dəf edirlər. Erməni-Asuri cinayətkarları vəziyyəti belə gördükdə, bu kəndə yaxin olan Əli-Pəncəsi yəni Bizov-dağından kəndi top atəşinə tuturlar, elə ki topların səsi 20–25 kilometr məsafədə olan Urmudada eşidilirdi. Kənd əhalisi bu vəhşi hücumdan sonra müqavimət gücünü əldən verib və düşman kəndi alıb və bütün əhalini vəhşicəsinə öldürmüşlər. Onlar belə heyvanlarada rəhm etmirlər. Qəhrəmanlı kəndlidən yalnız bir neçə adam özlərini ölənlərin içində gizlətdikləri üçün canlarını qurtarmışlar.

Nazlı mahlında yerləşən Mərəngəli kəndidə bu kəndlərdən biri olmuş və ətraf kəndlərdəndə bura sığılmışlar növruz bayramından 22 gün geçmiş 13 April 1918 (22 Fərvərdin 1297) yənə Erməni-Asurilər ağır və yüngül silahlarla bu kəndə hücum edib və şiddətlə kəndi topların atəşinə tutub və vəhsicəsinə günahsız əhalini qırırlar.

Kənd əhalisi müqavimət göstərib və düşmana böyük təlafat vurub; lakin bu vəhsilərin qabağında artıq müqavimət mümkün olmuyub və onlar kəndi işğal edirlər. Kəndin ışğalından sonra bütün əhali, Arvad, Uşaq, Qoca qətliam olunur, bir iddə dağlara qaçıb, qayalarda gizlənir, lakin onlarıda tapıb hamısını öldürürlər, bir neçəsi Əsgərabad kəndinə qaçıb oraya sığınmışlar. Mərəngəli kəndinin işini bitirən bu canilər indi başqa bir müqavimət mərkəzi olan Əsgərabad kəndinə düşünürlər, onlar 18 aprel 1918-ci ildə (27 Fərvərdin 1297) böyük bir orduyla Nazlı mahalının Əsgərabad kəndinə hücum edirlər. Bu kəndin möhkəm qalası olduğu üçün ətraf kəndlərin çoxu bu kəndə sığınmışdır. Əsgər-abad kəndi 1880-ci ildə də qəddar Şeyx Ubeydollah Şəmdinlinin başçılığında osmanlı və Azərbaycanın Qərbində yaşayan Kürd əşirətlərinin vəhşi hücumuna məruz qalmış və o zamanda böyük müqavimətdən sonra Kürdlər tərəfindən tamamən soyqırımıa məruz qalmışdır.

38 il bu dəhşətli faciədən sonra bu kəndin qoçaq əhalisi və ora sığınan çarəsiz Azərbaycanlılar bir daha ölümlə üz üzə gəlirlər. Qəhrəman kənd əhalisi və silahlı müdafiəçilər qorxu bilmədən bu qudurqan düşman qabağında doğma yurdlarını və öz şərəf və namuslarını müdafiə edirlər. Düsman 8 gecə-gündüz top və ağır silahlarla kəndi atəşə tutub; lakin kənd əhalisi və döyüşçülərin möhkəm iradəsini qirmaq mümkün olmur, onlar qoçaq Türk olduqlarını bu cinayətkarlara göstərirlər. Düşmanin qa-qat hər cəhətdən üstün olduğuna baxmıyaraq, mühkəm iradəilə vuruşurlar, lakin doqquzuncu gün top güllələrindən Qala divarlarında böyük yıxıntı əmələ gəldikdən sonra, quduz düşman kəndə girməyi bacarmış və doqquz gün müqavimət və düşmənə böyük zərbələr vuran qəhrəman Əsgər-abad əhalisindən elə bir intiqam alır ki, qələm onu yazmaqdan və dil onu tosif etməkdən acizdir.

Erməni-Asuri cinayətkarları kəndə girdikdən sonra əhalini istisnasız vəhşicəsinə öldürmüşlər və hətta Qadın, Qoca, Uşaqlarada belə rəhm etmirlər. Məscidə sığınanan əhali onun qutsal olduğundan orada amanda olacaqlarını zənn etsələrdə, lakin tam əksinə rəhmsizcəsinə bir qəssab kimi hamını kəsib öldürmüşlər.

Bu dəhşətli faciədən canı sağ qurtulan neçə nəfər kənd əhalisi belə tərif edirmişlər, məscidin içindən gələn qan onun qapısından su kimi axırdı.

Urmu Şəhəri və ətrafındakı kəndlərin Ənzəl mahalının bəzi kəndləri xaric, bütövlükdə Asuri və Erməni Daşnaqlarının əlinə geçdikdən sonra, onlar Salmas vilayətini də öz kontrollarına almaq üçün hərəkətə geçib, birici dəfə 3 aprel 1918-ci ildə (13 Fərvərdin1297) Ermənilər Samsonun başçılığında bu vilayətin mərkəzi olan Dilman ya Dilməqan şəhərini işqal edirlər. Urmu və Köhnə Şəhərlə müqayisədə, onlar burda çox qırqın etməsələrdə, amma evləri talayıb, tamamilə qarət edirlər.

Osmanlı Türk ordusunun gəldiyini eşidən düşman, Petros ağanın əmrilə Dilməqanı boşaldıb, geri çəkilmək məcburiyyətində qalır. Bu durumu görən Azərbaycanlılar 500 atlı və piyadayla qəfildən onlara hücum edib, Erməni və Asurilərin şəhərdə qalan silahlılarını öldürərək, şəhəri onlardan təmizləyib və beləliklə onu azad edirlər.

Diməqan azad olduqdan sonra, Erməni və Asurilər April ayının ortalarında (Fərvərdinin sonunda) şəhəri geri almaq məqsədilə onu mühasirəyə alıb, ağır və yüngül silahlar həm də böyük orduyla hər tərəfdən hücuma geçib, hətta Petros Ağa Ordusunu Urmudan Dilməqana göndərir. Ağır və qanlı savaşlar iki gündən çox sürür, lakin əhlinin böyük müqavimət və qəhrəmancasına öz şəhərini müdafiə etmələrinə həmçinin şəhərin möhkəm qalaya malik olmasına baxmıyaraq, Asuri və Erməni Daşnaqları April ayının 16-sı 1918-ci ildə (3 ordibehest 1297) ikinci dəfə Dilməqan şəhərini işqal edirlər.

Şəhər işqal olmadan qabaq, düşmanın basqıları və vəhşicəsinə hücumuna məruz qalan əhali, şəhərin hər an düşməsini zənn edərək, qorxu və iztirab içində dəhşətli anlar keçirib, nə edəcəyini bilmirdi. Hər halda əli yalın və günahsız əhalinin gec olmadan qaçıb, canlarını qurtarmaqdan başqa çarələri qalmamışdı. Şəhərin ətrafı Erməni və Asuri yaraqlılarıyla dolu olduğundan, gecənin qaranlığını gözləyib və zaman qazanmaq üçün şəhərin müdafiəçiləridə tam fədakarlıq və cəsarətlə şəhər qalasından onu müdafiə edirdilər. Hər halda Asuri və Erməni Daşnaqları axşam qaranlıqda Əhrivan dərvazasından Dilməqan (Salmas) şəhərinə girərək, qəddarcasına uşaq , qadın , qoca bilmədən, günahsız əhalini vəhşi bir soyqırıma məruz qoymuşdur.

Bu cani quduzlar qaçmaqda olan insanları tam soyuq qanlılıq və vəhşicəsinə öldürüb, eyni Urmu və Köhnə Şəhərdə olduğu kimi elə həyasızlıq, insan və insanlığa sığmayan və ona yaraşmayan cinayətlərə əl atırlar ki, onu yazıb və tosif etmək hər bir insana olduqca çətindir. Şəhər əhalisinin üçdə biri qaçsa da, əksəriyəti evlərində oturub ölümü gözləmişlər. Onlr 24 saat Dilməqan şəhərində Qqətliam törədərək, On minlərlə Azərbaycan türkünü Soyqırıma məruz qoymuşlar.

Erməni-Asurilər Urmu, Salmas və Köhnə-şəhər hakim olduqdan sonra, Şərəfxana limanında Rusların qoyub getdiyi silahları Urmuya gətirmək üçün 12 Juni 1918-ci ildə (22 Tir 1297) seçilmiş və təcrübəli 180 nəfərlik bir silahlı dəstəiylə Şərəfxanaya hücuma geçirlər. Onlar Rusların Urmunun Gülmanxanasında olan Çernoziyev adında topli gəmi və bir yük daşıyan gəmilə birlikdə tamamən xəbərsiz hücum edirlər, lakin Azərbaycan Demokrat firqəsi bu işdən xəbər tutduqdan sonra Urmulu Həbibollah-Xan Ağazadənin başcılığı ilə Fədai və Mücahid dəstələri və 150 nəfərlik Osmanlı Türk əsir düşən Əsgərlərlə birlikdə düşmənə qarşı hücum edib, gəmilərə girərək onları öldürüb və orada olan bütün silahları öz əllərinə geçirmişlər.

Bu uğursuz hücumdan xəbərdar olan düşman onun intiqamını Urmudan alaraq, iki min nəfərdən çox Urmu şəhərində günahsız insanı 4 Juni 1918-ci ildə (24 Tir 1297) qətliam edir. Urmu çevrəsindəki Azərbaycan Türkləri altı aya yaxın dəhşətli anlar, qanl qadalı günlər geçirərək, əlaqələri bütün dünyadan qopmuş və umudları hər yerdən kəsilmişdir. Bütün bu müddət ərzində Osmanlı Türk ordusu Azərbaycanın Qərbində Ruslar və onun müttəfıqləri olan Asuri və Erməni daşnaklarına qarşı savaşır, gah dümanı məğlub edib bəzən də məğlub olub, nəhayət qəhrəman Türk ordusu düşmana qələbə çalaraq, Çərşənbə günü 11 Avgust 1918-ci ildə (8 Murdad 1297) Urmu şəhrinə girmişdir. Türk ordusunun zəfərlə Urmuya doğru gəlməsini eşidən düşman, şəhərlərimizi talıyıb qarət etdikləri qiymətli əşyalarla 45 min nəfər civarında Salmas və Urmu Erməni-Asuriləri, gəlmələrlə birlikdə şəhərləri tərk edib, Sulduz yolu ilə Sayın Qala və Tikan-təpəyə doğru qaçmaqa başlayırlar.

Türk ordusunun ön qaravulları olan qeyr münəzzəm Kürd silahlı dəstələri, ilk şəhrə girənlərdən olmuşdur və onlar Türk ordusu şəhərə girmədən əvvəl çapılmış, qarət olunmuş əhalinin qalan əşyalarınıda talamış, lakin ordu gələndən sonra günahkar Kürdlərin bəzilərini yaxalaib mücazat etməklə (ölüm cəyasilə), qayda qanun yaranmış və əmin-amanlığı yenidən bərpa etmişlər. Türk ordusu qaçmayan Erməni-Asuri başcılarını tutub və onlar Xalq-məhkəməsində öz cəzalarına çatdırılmışlar. Türk ordusu gərçəkdən bu bölgələrdəki Azərbaycan Türklərinin xilaskarı olur. Vuqulamalıyam ki, əyər qardaş Türk ordusu olmasydi, yəqin indiki qondarma Ermənistanda olduğu kimi, Güney Azərbaycanın bu bölgələrində bir nəfərdə olsun, Azərbaycan Türku qalmamışdı, ona görədə Urmuda sağ qalan əhali Türk ordusunu böyük sevinc və məhəbbət və gözyaşlarıyla qarşılamışdır.

Erməni-Asurilər Sulduz, Qoşa-çay, Sayın-Qala, Tikan-təpə yoluilə qaçıb ordan Həmədana getmə əmrini İngilis zabitlərindən almış və ordanda İraq torpaqına getməyi planlaşdırmışıdılar. Urmu soyqırımından qabaq Urmuda Rus basqılarına məruz qalıb çoxları kimi şəhərdən uzaxlaşdırlıb, sürgündə olanlardan biri də Sərdar Məcdolsəltənə Əfşar ləqəbiylə məşhur olan Çəmşid-Xan Ərdəşir Əfşar olmuşdur.

Sərdar Məcdolsəltənə Əfşar təkcə Urmu deyil, bəlkə bütün Azərbaycanın böyük inqilabçısı və azadlıq sevər simalarından biri olmuşdur. Təəssüflər olsun ki, Fars şovonizminin o vaxdan bəri bizə qarşı siyasəti nəticəsində Azərbaycanın bir çox qəhrəman və şəxsiyyətləri kimi hətta doğulduğu yerdə belə tanınmamışdır.

Urmunun Avşar elinə bağli olan Ərdəşir xan Sərtib (general-mayor) Avşarın oğlu olmuş və məşrutə hərəkatının çağinda Qacar ordusunda Əmir Tuman ya jeneral rütbəsində olaraq azadlıq hərəkatına qoşulmuşdur. Bu zaman Azərbaycanın Qərbində xüsusilə Urmu ətrafında Məhəməd-əli Şah və Osmanlı impraturu Sultan Əbdul-həmidin anlaşması nəticəsində, Məşrutə hərəkatını boğmaq üçün Kürdlər hərc-mərclik yaradıb, günahsız və dinc Azərbaycan əhalisıni kəndlərdə öldürüb və onların var-yoxunu çapıb qarət edirlər.

Məcdolsəltənə Əfşar bu yaği Kürdlərə qarşı Təbriz əncüməninin göstərişi və göndərdiyi silahlarla Urmunun qoçaq və iyidlərindən piyadə və atlı dəstələrdən yaratdığı qoşunla Urmunun Mərgəvər, Dəşt, Tərgəver mahalına yaği Kürdlərə qarşı savaşda böyük qələbələr əldə edərək, onları tar-mar edib, qaçmağa məcbur etmişdir. Urmu soyqırımı zamanı Rus təzyiqləri nəticəsində bir neçə Fədayilə bir müddət İstabbulda yaşayan Sərdar Məcdolsəltənə Əfşar onlarla birlikdə Təbrizə qayıdıb, Erməni-Asurilərin Osmanlı Türk ordusunun qarşısında məğlubiyətini və Urmunun onlar tərəfindən azad olnunmasını yəqin etdikdə, yaratdığı könüllü Fədayi dəstəsiylə birlikdə Qoşaçaya gəlib, Hüseyn-Abad kəndində onların gəlməsini gözləmişdir.