Usunlar
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. |
 | Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{qaralama - az}} şablonunu silməyi unutmayın. |
Usunlar ya da Wusunlar ya da Vusunlar, (Çincə: 乌孙 və ya 烏孫, Wūsūn), Xan sülaləsi dönəmində Tanrı dağlarının şimalı və Balxaş gölünün güneyində yaşamış köçəri tayfadır.
Tsin sülaləsindən önce İli, Türk dilində danışan köçəri bir ulus olan və Hunlara bağlı Vusunlar[1][2] tərəfindən işğal altındaydı.
Hun boyu olduğu söylənməkdədir. Mete xaqan, onu özündən uzaqlaşdırmaq istəyən atası Teoman tərəfindən Usuna göndərilmiş və bir müddət orada yaşamışdır.
Mündəricat
Antropologiya ve Arxeologiya[redaktə | əsas redaktə]
XIX əsrin sonlarında, ruslar usunlar üzərində araşdırmaya başlamışlar. Bəzi araşdırmaçılara görə usunlar türk dilidə danışan xalqdır.[3].
Tarix[redaktə | əsas redaktə]
Xan zamanından öncə[redaktə | əsas redaktə]
Usun dastanı[redaktə | əsas redaktə]
Xan sülaləsi ilə diplomatik əlaqələr[redaktə | əsas redaktə]
Dilləri[redaktə | əsas redaktə]
Usunlar Türk dilində danışırdılar. Bir Usun xaqanı Fu-li ismiyle çağrılırdığını, Çinli bilgin Xan Rulin, və ayrıca German Vamberi (1879), Scherbak (1961), P. Budberg, L. Bazin ve V.P. Yudin söylerler, ayrıca Ön-Türkçe deyim olan böri ("böri = kurt"), Usunların adlarında və ünvanlarında çox görüldüğü yazmışlardır. Diğer Türkcə, Kun; Bag/Beg ve Ulug gibi kelimelerinin kaydedilmiş olduğunu onaylarlar[4].
K. Shiratoriyə görə də bizim eradan əvvəl II yüzildə Orta Asiyaya gedən Wu-sunlar Türkdür.[5]
Yaşam meydanları[redaktə | əsas redaktə]
.png)
Usunların ana yerleşim bölgələri Tanrı dağlarıının kuzey kənarlarıdır. Doruk dönəmlərində İli çayı boyunca, bütün çay alanına və Tanrı dağlarının batısına qədər yayıldılar. Kralları Issık gölünün güneyinde otururdu. Yaşam alanları, indiki Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunin kuzeybatısını, Qazaxıstanın güneydoğusunu ve doğu ve orta Qırğızıstanı kapsardı[6]. Xinjiang Tuzhi (新疆圖志; Coğrafya kitapı) şöyle aktarır, Manas Usunlarla Xan sülaləsi nin şərq sınırıdır[7]. Çolpon-Ata'da biraz kıyıdan uzakta batık köy Çengu -kızıl vadi- antik Usun Devleti başkenti (milattan önce ikinci yüzyıl) olduğu təxmin edilir.
.png)
Güneyde, Usunlar Tarım hövzəsi'ında yaşayan diğer insanlarla sınırdılar.[8]. Tanrı dağlarının kuzeyi, Qaraşar, Kuça, Aksu ve Uçturfan Usunlara aiddir[6].
Böyük Xan Kitabı (漢書 və ya 汉书, Hànshū) – Qərb bölgəsini belə axtarır, Usunlar kuzeybatıda Kangju (康居, Kāngjū, önceleri Kang-gü, K'ang-kü) və batıya doğru Dayuan (大宛, Dàyuān, anlamı: Böyük Yuan, Wade-Giles: Ta-Yüan) sınırdılar[9]. Xiyu Tuzhi (西域圖志) şöyle aktarır, Kangju doğu sınırı Balxaş gölü qərb kıyısında bulunurdu, bu sırada Dayuan Fərqanə vadisi və Kokandda bulunurlardı.
.png)
SSRİ zamanında, İli çayı sahilində yapılan geniş kapsamlı arkeolojik kazılarda eski Usunlara ait mezarlar bulunmuştur. Bu demektir ki Usunlar İli çayınin her iki kıyısında da yaşamışlardır[10]. Xiyu Tuzhi Tarbagatay Dağı Hiung-nu (匈奴, Xiōngnú) ve Usunlar arasında sınır oluştururdu diye aktarır[11]. Bir ara millattan önce 53 yılında oluşan kargaşalıkta, daha sonra küçük kral olan Niaojiutu kendi adamlarını kuzey dağında toplar ve kendi ailesine ve annesine saldıran Hiung-nu'ları tehdit eder[12]. Burada anlatılan "kuzey dağı" Tarbagatay Dağı'na uymaktadır[6]. Bu dağ Hunlar ile Usunlar arasında sınır oluşturmuş, dağın kuzeyi Hiung-nu bölgesidir.
Matsuda Hisao'nun fikrinə görə, Usunlar Tanrı dağlarının kuzeyinde değilde, arasında yaşarlardı[13].
Usun və Issedon bağlantısı[redaktə | əsas redaktə]
Bir varsayıma göre[14] Usunlarla Herodot ( IV.16-25) tarafından tanımlanan insanlarla ve Ptolomeyin Geography coğrafya haritasındaki Issedones bağlantısı olduğu öne sürülür.
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Jila, N., "Myths and traditional beliefs about the wolf and the crow in Central Asia: examples from the Turkic Wu-Sun and the Mongols", Asian Folklore Studies, V65, i2, p161, 2006.
- ↑ Denis Sinor, The legendary Origin of the Türks, in Egle Victoria Zygas, Peter Voorheis Folklorica: Festschrift for Felix J. Oinas, Indiana 1982, sayfa 240 verweist auf den Nachweis von O. Franke Beiträge aus chinesischen Quellen zur Kenntnis der Türkvölker und Skythen Zentralasiens, Berlin 1904, sayfa 17-19.
- ↑ 王明哲, 王炳華 (Mingzhe Wang & Binhua Wang): 蘇聯的烏孫考古情況簡述 (Rus Wusun antik emanetler araştırmaları kısa belgesi). In: 烏孫研究 (Wusun araştırma), 1, Ürümqi: 新疆人民出版社 (Sincan Halkyayınevi) 1983 1983
- ↑ Zuev, Yu. A. (2002), Early Türks: Essays on history and ideology, sayfa 35.
- ↑ Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Ankara 1947, sayfa 33.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 蘇北海 (Beihai Su): 漢代烏孫居地考 (Wusunlar Xan sülaləsi zamanında). In: '#Historical geography of shiyuh, 1, Ürümçi: Universität Xinjiang 1988
- ↑ 漢為烏訾離與烏孫東境
- ↑ Han Shu – Das Westliche Gebiet: 姑墨國……北與烏孫接；龜茲國……北與烏孫接；焉耆國……北與烏孫接；捐毒國……北與烏孫接；溫宿國……北至烏孫赤穀六百一十裏
- ↑ 西北與康居、西與大宛
- ↑ 王明哲, 王炳華 (Mingzhe Wang & Binhua Wang), 烏孫研究, 黃振華, 張廣達 (Zhenghua Huang & Guangda Zhang), 蘇聯的烏孫考古情況簡述 (Kurzes Bericht über sovietische Wusunforschung), 新疆人民出版社 (Sincan Halkbasımevi)
- ↑ 塔爾巴噶爾，當屬漢匈奴、烏孫交界處
- ↑ 曾與諸翕侯俱去，居北山中，揚言母家匈奴兵來
- ↑ Matsuda Hisao: 古代天山歷史地理學研究, sayfa 39, Beijing: 中央民族學院出版社, 1987
- ↑ Gardiner-Garden, Chang-Ch'ien and Central Asian Ethnography, pp. 23-79 gives a survey of theories of etnic affiliations and identification of the Wusun and the Yuezhi
