Vergitutma

Vergitutma — qanunla müəyyən edilmiş qaydada tutulan vergi və ödənişlərin məcmusudur.

Tərifi

BRE-na əsasən, makroiqtisadi yanaşma nöqteyi-nəzərindən vergitutma dövlət tərəfindən ictimai sərvətlərin (milli müdafiə xidmətləri, ictimai asayiş, məhkəmə və s.) təmin edilməsi üçün zəruri olan maliyyə resurslarının yaradılması məqsədilə ÜDM-in yenidən bölüşdürülməsi prosesidir. Mikroiqtisadi yanaşma nöqteyi-nəzərindən vergi ödəyicisi (fiziki və ya təşkilat) tərəfindən qanunla müəyyən edilmiş vergilərin hesablanması və büdcəyə ödənilməsi prosesidir.

Tarixi

E.ə. VII—VI əsrlərdə qədim Yunanıstanda gəlirin 1/10 və ya 1/20 hissəsi məbləğində gəlir vergisi tətbiq edilirdi[1].

Vergitutma prinsipləri

Vergitutmanın əsas prinsipləri:

• ədalət prinsipi (vergitutmanın universallığı və vergi yükünün vergi ödəyiciləri arasında gəlirə mütənasib olaraq vahid bölüşdürülməsi);
• müəyyənlik prinsipi (vergi ödəyicisi verginin məbləği, ödəmə üsulu və vaxtı barədə əvvəlcədən məlumatlıdır);

rahatlıq prinsipi (vergi ödəyicisi tərəfindən tutulduqda vergitutma rahat olur və vaxtında tələb olunur);

• qənaət prinsipi (vergilərin yığılması xərcləri minimal olmalıdır);
• neytrallıq prinsipi (hüquqi iqtisadi fəaliyyətin forma və üsullarına münasibətdə vergitutma neytraldır);
• birdəfəlik vergitutma prinsipi (bir və eyni obyekt bir növ vergiyə cəlb edilir və dövr ərzində yalnız bir dəfə);
• birlik prinsipi (bütün ölkə ərazisində və eyni kateqoriyadan olan bütün hüquqi və fiziki şəxslər üçün vahid forma);
• mülayimlik prinsipi (vergitutma vergi ödəyicisinin gəlirinə mütənasibdir və təsərrüfat subyekti kimi özünü ləğv etməyə səbəb olmur);
• büdcə federalizmi (hökumətin müxtəlif səviyyələri arasında aydın vergi səlahiyyətləri müəyyən edilir).

Vergilərin növləri

Aşağıdakı vergi növləri var:

• vergitutma obyekti təsərrüfat subyektinin gəliri olduqda gəlir vergisi (fərdi gəlir vergisi, gəlir vergisi, vahid kənd təsərrüfatı vergisi, sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi, hesablanmış gəlirdən vahid vergi);
• vergitutma obyekti əmlak olduğu əmlak vergisi (daşınmaz əmlak vergisi, şirkətin kapitalına görə vergi, mülkiyyət hüququnun ötürülməsi vergisi);
• istehlak vergisi, burada vergitutma obyekti vergi ödəyicisi deyil, istehlakçıdır (əlavə dəyər vergisi, aksizlər və gömrük rüsumları).

Bundan əlavə, vergitutma:

• mütərəqqi vergitutma (vergi bazası artdıqca vergi dərəcəsinin artması);
• proporsional vergitutma (vergitutma bazasının artması və ya azalması ilə vergi dərəcəsinin sabitliyi);
• reqressiv vergitutma (vergi bazası artdıqca vergi dərəcəsinin aşağı salınması).