Vilyoy çayı
| Vilyoy çayı | |
|---|---|
| saxa Бүлүү | |
 | |
| Ölkə |
 Rusiya |
| Mənbəyi | Orta Sibir yaylası |
| Mənsəbi | Lena çayı |
| • Yüksəkliyi | 54 m |
| Uzunluğu | 2650 km |
| Su sərfi | 1.468 m³/s |
| Su hövzəsi | 454000 |
| Hövzəsinin sahəsi | 454.000 km² |
|
Yilyoy çayı Saxanın fiziki xəritəsində:<br 65° 58′ 41″ N, 103° 30′ 49 E
 64°58′ şm. e. 103°30′ ş. u. |
|
| DSR[ru] | 18030800112117400003664 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Vilyoy çayı (saxa Бүлүү) — çay Saxa və Krasnoyarsk diyarı ərarazilərindən axır və Lena çayının ən uzun qolunu təşkil edir.
Çoğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çayın başlanğıc qolları Orta Sibir öndağılığı, Vilyoy plasonundan götürür. Aşağı Tunqus çayının gözəsi ilə sərhəd təşkil edir. Şimal axarda çay şimandan cənuba, Çoka çayı toküldüyü yerdən isə birfən istiqaməti şərqə yönəlir. Mənsəbdə isə cənuba istiqamətlənir. Yuxarı axarlarda çay bataqlıqlaşmış gölməçələrin axır. Aşağı istiqaməkləndikdən sonra dərinli müəyyən yerlərdə artır və kanyonlar əmələ gətirir. Hətta bəzi ərazilərdə kanyonların hündürlüyü 150 m təşkil edir. Enişıəri sıldırımlıdır. Çernışevski yaşayış məntəqəsindən Çirkuo çayının məndəbinə qədər Vilyoy SES sahəsinə daxildir (1967 il). SES-larının tikintisi burada yeləşən Uluxan Xan qayalıqları mühüm rol oynamışdır. SES uzunuluğu 400 km axar boyunca uzanır. Anbarın yuxarı hissəsində Çernışev qəsəbəsi salınmışdır. 140 km aşağıda isə Svetlıy SES vardı.
Mərkəziyakutiya çökəkliyi ərazisində Suntar qəsəbəsinin aşağı hissəsində çayın yatağı genişlənir. Vilyoy şəhərindən mənsəbə qədər enli yataqla hərəkət edir. Yatağında astana və adalar vardır. Adalar arasında ən irisi Xoçentaxdır ki, oda mənbədən 15 km yuxarıda yerləşir.
Təbiəti[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hövzəsində 67 266 göl vardır. Ən iriləri Nidjili (119 km²), Baratalax, Mastax, Syoqcer (80 km²), Boquda (22 km²) və Mosan (dərinliyi — 110 m).
Çay və ətrafında yerləşən göllərdə Nərə, Adi Taymen, Lenok, Nelma, Çir, Siqi və s balıqlara rast gəlmək olar.
Hidrologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vilyoy çayı Lenanın uzunluğu 2 650 km, sahəsi 454 min km² təşkil edir. Питание смешанное с преобладанием снегового. Susərfiyyatı Çernışev qəsəbəsində 600 m³/s, Suntar qəsəbəsində isə 742 m³/s təşkil edir[1][2][3]. Yazda orta aylıq sərfiyyat 10 000–15 000 m³/s təşkil edir.
Əhəmiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çay üzərində Vilyoy SES, Vilyoy III SES və Svetlıy SES vardır[4]. Sahilində Lensk, Mirnıy, Ayxal, Udaçnıy, Almaznıy, Çermışevski və Svetlıy qəsəbələri vardır.
Hövzəsindən almaz, qonur kömür, kömür, təbii qaz və fosfor çıxxarılır.
Qolları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əsas qolları: sağdan — Ulaxan-Vava, Çirkuo, Çona, Çıbıda, Ulaxan-Botuobuya, Oççuquy-Botuobuya, Bappaqay; soldan — Axtaranda, Iqıatta, Marxa, Tyokyan və Tyonq. Əsas qolu Marxa çayıdır.
Ekoloji vəziyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vilyoy çayının insanlar üçün istər qida istərsə içməli su kimi əhəmiyyəti böyük olmuşdur. XX əsrdə çay və ətraf ərazilərin məmimsənilməsi ekoloji vəziyyəti gərginləşdirirdi. Bu vəziyyat Yakutiya ictimayyətini narahat edirdi. Artıq xoşa gəlməz əlamətlər ortaya çıxmışdı:
- Ardıcıl SES tikintisi 2 170 mk² meşə sahəsini su sltında qoymuşdur.
- Yeraltı atom sınaqlarının keçirilməsi (1978-ci ildə bir necəsi sınaqhan keçirilmişdir. 1996-cı ilə radiasiya təhlüləsi müəyyənləşmişdir.
- Faydalı qazıntıların çıxarılması — almaz, neft, qaz
- Yaxınlıqdakı qəsəbələrdən yığılan tullantıların təşizləmə müəssisələrin olmaması səbəbindən ətrafa atəlması.
- "Svobodnıy" aerodromundan buraxılan raketlərin tullantılarının çayın suyunu kirlətməsi.
İstinsdlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Vilyuy at Khatyryk-Khomo Arxivləşdirilib 2009-11-25 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- ↑ "Гидроузлы на р. Вилюй" Arxivləşdirilib 2020-02-18 at the Wayback Machine — приводится завышенное значение расхода воды для устья реки.
- ↑ Vilyuy at Suntar Arxivləşdirilib 2009-11-24 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
- ↑ Выдержки из книги "Вилюйские ГЭС. Дело жизни" Б. А. Медведева Arxivləşdirilib 2017-03-29 at the Wayback Machine, ОАО АК ЯкутскЭнерго
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Хотун Бүлүү хомолтото. Обиды Матушки Вилюя. Н. Д. Архипов, И. С. Бурцев. — Дьокуускай, Сайдам, 2005–304 с. ISBN 5-98671-003-7
- Рыбные богатства Вилюя и их охрана. А. С. Гольдман, В. А. Игнатьев, Якутск, Сайдам, 2006. — 38 с.
- Бурыкин А. А. Алдан и Вилюй // Русский язык в школе (журнал) 2004. № 1. С. 96–98.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Coğrafi adlar Arxivləşdirilib 2008-04-20 at the Wayback Machine