Muəmmər Qəddafi üçün mənbəyə bax

{{Tərəfli-bölmə|"Qəddafiyə qarşı üsyan" və "Qətli" bölmələrinin}}
{{mənbə azlığı}}
{{Vəzifəli şəxs
 |adı           = Muəmmər Qəddafi
 |orijinal adı  = {{lang-ar|معمر القذافي}}
 |şəkil         = Muammar al-Gaddafi at the AU summit-LR.jpg
 |şəklin ölçüsü = 280
 |vəzifə        = Liviya lideri
 |bayraq2       = 
 |başlanğıc     = 1 sentyabr 1969
 |son           = 23 avqust 2011
 |əvvəlki       = yox
 |sonrakı       = yox
 |doğum tarixi  = 7.6.1942
 |doğum yeri    = Sirt, İtaliya Liviyası
 |vəfat tarixi  = 20.10.2011
 |vəfat yeri    = Sirt, Liviya
 |həyat yoldaşı = 1) Fəthiyə Nuri Xalid<br>2) Səfiyə Farkaş
 |uşağı         = ''1-ci evliliyindən'' <br>'''oğlu:''' [[Məhəmməd Qəzzafi|Məhəmməd]]<br>''2-ci evliliyindən''<br>'''oğlanları:''' [[Seyf əl-İslam Müəmmər əl-Qəzzafi|Seyf əl-İslam]], [[Sədi Qəddafi|Sədi]], [[Mötəsim Qəddafi|Mötəsim Billah]], [[Hanibal Qəzzafi|Hannibal]], [[Seyfülərəb Qəzzafi|Seyf əl-Ərəb]] və [[Xəmis Qəzzafi|Xamis]]<br>'''qızı:''' [[Aişə Qəzzafi|Aişə]]
 |atası         = Məhəmməd əbu Mənyar
 |anası         = Ayşə bin Niran
 |vəzifə_2      = Ümumi Xalq Konqresinin Baş katibi
 |başlanğıc_2   = 2 mart 1977
 |son_2         = 2 mart 1979
 |əvvəlki_2     = Vəzifə təsis olunub
 |sonrakı_2     = Əbdul Ati əl-Obeydi
 |vəzifə_3      = Liviya İnqilabi Komandanlıq Şurasının 2-ci Sədri
 |başlanğıc_3   = 8 sentyabr 1969
 |son_3         = 2 mart 1977
 |əvvəlki_3     = [[I İdris]]
 |sonrakı_3     = Vəzifə ləğv edilib
 |vəzifə_4      = Liviyanın 13-cü Baş naziri
 |başlanğıc_4   = 16 yanvar 1970
 |son_4         = 16 iyul 1972
 |əvvəlki_4     = Mahmud Süleyman əl-Məqribi
 |sonrakı_4     = Əbdül Salam Cəllud
 |imzası        = Muammar_al-Gaddafi_Signature.svg
 |vikianbar     = 
}}

'''Muəmmər Qəddafi''' və ya '''Müəmmər əl-Qəddafi'''{{Audio|Ar-Muammar al-Qaddafi.ogg|audio}} {{lang-ar|معمر القذافي}} {{IPA|[muˈʕamːar alqaðˈðaːfiː]}}; {{DVTY}}) — [[Liviya]] dövlət və hərbi xadimi. İnqilab lideri və faktiki olaraq Liviyanın dövlət başçısı (1969–2011), Ümumi Xalq Konqresinin Baş katibi (1977–1979), Liviya İnqilabi Komandanlıq Şurasının Sədri (1969–1977), Liviyanın Baş naziri və Müdafiə naziri (1970–1972).

1969-cu ildə monarxiya quruluşunu [[Liviya inqilabı (1969)|devirərək]] "Üçüncü dünya nəzəriyyəsini" ([[Cəmahiriyyə]]) irəli sürmüş və fikirlərini üç hissədən ibarət "Yaşıl kitab"da ifadə etmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə Liviya bir neçə hərbi münaqişəyə cəlb olunmuşdur. 1977-ci ildə [[Misir]]lə sərhəd müharibəsi, 1980-ci illərdə [[Çad]]da hərbi münaqişə, həmçinin bir sıra terror təşkilatlarına, inqilabçılara və milli azadlıq hərəkatlarına dəstək verməsi səbəbindən 1986-cı ildə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] tərəfindən ölkənin bombalanması və 1990-cı illərdə Liviyanın atom proqramı ilə əlaqədar yeridilən sanksiyalar Qəddafinin hakimiyyət illərinə təsadüf edir.

== İlk illəri ==
1965-ci ildə Muəmmər Qəddafi [[leytenant]] rütbəsində [[Benqazi]]dəki hərbi kolleci bitirdi və 1966-cı ildə hazırlıq səviyyəsinin artırılması üçün [[Böyük Britaniya]]ya göndərildi. Burada olduğu dövrdə [[kapitan]] rütbəsi aldı. 1967-ci ildəki [[Altı günlük müharibə]] zamanı öz tabeliyindəki hərbi birlikləri Liviya kralı [[I İdris]]dən xəbərsiz [[Camal Əbdül Nasir]]ə kömək üçün göndərməsi ilə ərəb dünyasında məşhurluq qazanmışdı.

== Əl-Fateh İnqilabı ==
{{Əsas|Liviya inqilabı (1969)}}
Zabitlərin dövlət çevrilişi planı olan "Əl-Qüds" planının icrası 1969-cu ilin yanvarında hazır olsa da, 3 dəfə — 12 və 24 mart, habelə 13 avqust tarixlərində təxirə salınmışdı.

Nəhayət, kral [[I İdris]]in [[Türkiyə]]də müalicədə olmasından istifadə edərək, 1 sentyabr 1969-cu il tarixində "Azad vahid-sosialist zabitlər təşkilatı" üzvlərinin tabeliyində olan hərbi birləşmələr çevrilişə hazırlıq dövründə yaradılmış və kapitan Qəzzafinin başçılıq etdiyi 12 zabitdən ibarət İnqilabi Komandanlıq Şurasının rəhbərliyi altında [[Benqazi]], [[Tripoli]] və ölkənin digər şəhərlərində hərəkətə keçdilər. Onlar qısa müddət ərzində əsas hərbi və dövlət obyektləri üzərində nəzarəti ələ keçirdilər, ölkədəki [[ABŞ|Amerika]] hərbi bazalarına gedən yolları bağladılar və gecə saat 02:30-da başlayan əməliyyat cəmi 2 saat ərzində uğurla başa çatdırıldı. Gecə saat 04:00-da radiostansiya ələ keçirildi və buradan məşhur "1 №-li Kommünike" efirdə səsləndirildi.

Verilən ilk qərarlardan birinə görə monarxiya ləğv edildi, İnqilabi Komandanlıq Şurası ölkədə ali hakimiyyət orqanı elan edildi və ölkə Liviya Ərəb Respublikası adlandırıldı.

== Xarici siyasəti ==
[[Fayl:Nasser_Gaddafi_1969.jpg|thumb|left|Müəmmər Qəddafi və [[Camal Əbdül Nasir]] (1969)]]
Hakimiyyəti [[Liviya inqilabı (1969)|ələ keçirdikdən]] dərhal sonra panərəbizm ideyaları ilə hərəkət edən Müəmmər Qəzzafi Liviyanı qonşu ərəb ölkələri ilə birləşdirmək istiqamətində fəaliyyətə başladı. 27 dekabr 1969-cu ildə [[Tripoli]]də Qəzzafi, [[Misir]] prezidenti [[Camal Əbdül Nasir]] və [[Sudan]]ın baş naziri Cəfər Nimeyrinin iştirakı ilə görüş keçirildi və onun nəticələrinə görə bu 3 dövlətin birləşməsi ideyasını özündə əks etdirən "Tripoli xartiyası" imzalandı. Sonradan [[Suriya]] da bu birləşmiş dövlətdə yer almaq istəyini bildirdi. Sudan isə əksinə sonrakı dövrdə qoşulacağını elan etdi. 17 aprel 1971-ci ildə [[Benqazi]]də Misir, Suriya və Liviya rəhbərlərinin iştirakı ilə Ərəb Respublikaları Federasiyasının yaradılmasına dair müqavilə imzalandı, lakin onun yaradılması haqqında yalnız 2 avqust 1971-ci ildə elan edildi. Növbəti il müqavilə hər üç ölkədə referendumla qəbul edildi, vahid dövlətin bayrağı və gerbi təsdiq edildi, lakin rəhbərlər arasındakı fikir ayrılıqları səbəbindən 11 noyabr 1977-ci ildə Ərəb Respublikaları Federasiyası ləğv edildi. 1970-ci ildə Qəzzafi [[Tunis]] prezidenti [[Həbib Burgiba]]ya iki ölkəni birləşdirməyi təklif etsə də o bundan imtina etmişdi.

11 iyun 1972-ci ildə Qəzzafi müsəlmanları [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] və [[Böyük Britaniya]] ilə mübarizəyə çağırdı, həmçinin ABŞ-dəki qaradərili inqilabçıları, [[İrlandiya]] inqilabçılarını və Fələstinin azadlığı uğrunda döyüşmək istəyənləri dəstəklədiyini bildirdi. 2 avqustda Benqazidə Misir prezidenti [[Ənvər Sadat]]la keçirilən görüşdə iki ölkənin mərhələli birləşmə planı qəbul edildi və son tarix kimi 1 sentyabr 1973-cü il müəyyənləşdirildi. Qəzzafi bu ideyanı gerçəkləşdirmək üçün Misir hakimiyyətinə təzyiq göstərmək məqsədilə 1973-cü ilin iyulunda [[Qahirə]]yə 40 min nəfərlik yürüş təşkil etdi. Yürüşün qarşısı şəhərin 300 km-liyində alındı. İki ölkənin birləşməsi ideyası baş tutmadı və ölkələr arasındakı münasibətlər gərginləşməyə başladı. 1974-cü ilin yanvarında Liviya və Tunis iki ölkənin birləşərək Ərəb İslam Respublikasını yaradacaqlarını elan etdilər, lakin birləşmə barədə referendum keçirilmədiyi üçün bu ideya da gerçəkləşmədi.

[[Fayl:Sadat_Qaddafi_Assad_1971.jpg|thumb|right|[[Ənvər Sadat]], Müəmmər Qəzzafi və [[Hafiz Əsəd]] Ərəb Respublikaları Federasiyasının yaradılması haqqında müqaviləni imzalayarkən (1971)]]
1978-ci ilin avqustunda Liviya rəhbərliyinin rəsmi dəvətinə əsasən iki tərəfdaşının müşayiəti ilə bu ölkəyə gələn [[Livan]] şiələrinin rəhbəri, "Amal" hərəkatının banisi [[Musa Sədr|İmam Musa əl-Sədr]] müəmmalı şəkildə yoxa çıxdı. 27 avqust 2008-ci ildə Livan məhkəməsi adam qaçırma məqsədilə əlbir olma və qanunsuz azadlıqdan məhrum etmə ittihamları ilə Qəzzafinin həbsinə dair qərar çıxardı, lakin Liviya tərəfi bütün ittihamları rədd edərək həmin üç nəfərin [[İtaliya]]ya getmək məqsədilə Liviyadan ayrıldıqlarını iddia edir.

1978–1979-cu illərin [[Uqanda]]-Tanzaniya müharibəsi zamanı Müəmmər Qəzzafi 2500 Liviya hərbçisini Uqanda diktatoru İdi Aminə yardım üçün göndərmişdi.

22 dekabr 1979-cu ildə ABŞ Liviyanı terrorizmə sponsorluq edən ölkələr siyahısına daxil etdi, 1980-ci illərin əvvəlində isə Liviya rejimini ən az 45 ölkənin daxili işlərinə qarışmaqda ittiham etdi.

1 sentyabr 1980-ci ildə Liviya və Suriya arasındakı gizli danışıqlar zamanı Qəzzafi Suriya prezidenti [[Hafiz Əsəd]]ə [[İsrail]]lə daha effektiv mübarizə aparmaq üçün birləşməyi təklif etdi və 10 sentyabrda iki ölkənin birləşməsi haqqında müqavilə imzalandı.

13 avqust 1983-cü ildə [[Mərakeş]]ə səfəri zamanı Müəmmər Qəzzafi Ucda şəhərində Mərakeş kralı II Həsənlə Ərəb-Afrika federativ müqaviləsini imzaladı. Bu müqavilə Böyük Ərəb Məqribi yaradılması yolundakı ilk addım kimi Liviya və Mərakeşin birləşməsini nəzərdə tuturdu. 31 avqustda Mərakeşdə bu məsələ ilə bağlı keçirilən referendumda səs verənlərin 99,97% bu müqaviləni dəstəklədi. Liviya Ümumi Xalq Konqresi də müqaviləni yekdilliklə təsdiqlədi. Bundan əlavə, Liviya Mərakeş ordusu ilə mübarizə aparan Polisario cəbhəsinə verdiyi dəstəyi dayandırdı, lakin 1985-ci ildə Liviyanın İranla ittifaq müqaviləsi imzalaması və İsrail baş naziri [[Şimon Peres]]lə görüşən Mərakeş kralı II Həsənin Qəzzafi tərəfindən kəskin tənqid edilməsi 1986-cı ilin avqustunda birləşmə haqqında müqavilənin Mərakeş tərəfindən ləğv olunması ilə nəticələndi.

Qəzzafi 1 sentyabr 1984-cü ildə [[Nikaraqua]]ya ABŞ-yə qarşı döyüşmək üçün Sandini hökumətinə dəstək məqsədilə hərbçilər və silah göndərdiyini elan etdi. 1986-cı ilin martında İmperializm və sionizmə qarşı mübarizə üzrə Ümumdünya mərkəzinin Konqresini Liviyada təşkil edən Qəzzafinin qonaqları arasında İrlandiya respublika ordusunun və bask separatçı təşkilatı [[ETA]]-nın nümayəndələri də var idi. Liviya həmçinin Yaponiyada fəaliyyət göstərən "Qırmızı ordu" terrorçularını dəstəkləməkdə də şübhəli bilinirdi.

1984-cü ildə 18 gəminin zədələnməsi ilə nəticələnən [[Qırmızı dəniz]]in minalanması hadisəsində də Liviyadan şübhələnilir.

2003-cü ildə [[The Washington Post]] qəzetinə verdiyi müsahibədə Qəzzafi terrorçuları deyil, milli azadlıq hərəkatlarını dəstəklədiyini bildirmişdi. Həmin müsahibədə o, [[Nelson Mandela]]nı və sonradan [[Namibiya]] prezidenti olmuş [[Sem Nuyoma]]nı, həmçinin [[Fələstin Azadlıq Təşkilatı]]nı dəstəklədiyini qeyd edərək indi həmin şəxslərin [[Ağ Ev]]də rəsmi qəbul edilməsinə baxmayaraq, özünün hələ də terrorçu hesab edilməsindən gileylənmişdir.

== Qəddafiyə qarşı üsyan ==
{{əsas|Liviya vətəndaş müharibəsi (2011)}}
Liviya '''Vətəndaş Müharibəsi 2011-ci ildə''' Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr və onun hökumətini devirmək istəyən üsyançı qruplar arasında gedən silahlı münaqişə idi.<ref>{{Cite news |date=2011-03-29 |title=A vision of a democratic Libya |language=en-GB |work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/mar/29/vision-democratic-libya-interim-national-council |access-date=2023-08-17 |archive-date=2013-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921211659/http://www.theguardian.com/commentisfree/2011/mar/29/vision-democratic-libya-interim-national-council |url-status=live }}</ref> 17 fevral 2011-ci il tarixində [[Benqazi]] şəhərində bir qrup insanın başladığı etiraz aksiyası tezliklə vətəndaş müharibəsinə çevrildi.<ref>{{Cite web |title=PBS NewsHour |url=https://www.pbs.org/newshour/ |access-date=2023-08-17 |website=PBS NewsHour |language=en-us |archive-date=2013-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131022101027/http://www.pbs.org/newshour/bb/business/aol_time_index.html |url-status=live }}</ref> Ona görə bu hadisəyə '''17 Fevral İnqilabı''' da deyilir.<ref>{{Cite web |last=Zaptia |first=Sami |date=2013-02-17 |title=Opinion: On the second anniversary of the 17th February 2011 Revolution – reflections and considerations. |url=https://libyaherald.com/2013/02/opinion-on-the-second-anniversary-of-the-17th-february-2011-revolution-reflections-and-considerations/ |access-date=2023-08-17 |website=LibyaHerald |language=en-US |archive-date=2023-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230817011837/https://libyaherald.com/2013/02/opinion-on-the-second-anniversary-of-the-17th-february-2011-revolution-reflections-and-considerations/ |url-status=live }}</ref> Hökumət qüvvələri güc tətbiq etməyə başladılar. Qərb Qəzzafini "dinc" aksiyaçıları təyyarələrdən bombalanmasında ittiham etsə də,<ref>{{Cite news |date=2011-06-23 |title=Amnesty questions claim that Gaddafi ordered rape as weapon of war |work=Independent (UK) |url=https://www.independent.co.uk/news/world/africa/amnesty-questions-claim-that-gaddafi-ordered-rape-as-weapon-of-war-2302037.html |access-date=2023-08-17 |archive-date=2022-05-12 |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220512/https://www.independent.co.uk/news/world/africa/amnesty-questions-claim-that-gaddafi-ordered-rape-as-weapon-of-war-2302037.html |url-status=live }}</ref> [[Rusiya]] kəşfiyyatı bunun tamamilə yalan olduğunu ifşa etmişdir.<ref>{{Cite news |date=2011-03-21 |title=Бомбить Ливию ради людей |language=ru |work=Интерфакс |url=https://www.interfax.ru/russia/182201 |access-date=2023-08-17 |archive-date=2023-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230817011843/https://www.interfax.ru/russia/182201 |url-status=live }}</ref> Münaqişə boyu üsyançılar hökumətin atəşkəs təkliflərini və Afrika İttifaqının döyüşləri bitirmək səylərini rədd etdilər, çünki irəli sürülən planlara Qəddafinin devrilməsi daxil deyildi.<ref>{{Cite web |date=2011-04-12 |title=Rebels reject AU road map |url=https://www.aljazeera.com/news/2011/4/12/libyan-rebels-reject-african-union-road-map |access-date=2023-08-17 |website=www.aljazeera.com |language=en |archive-date=2023-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230817012136/https://www.aljazeera.com/news/2011/4/12/libyan-rebels-reject-african-union-road-map |url-status=live }}</ref>

Martın 19-da saat 16:45-də [[NATO]] təyyarələri Liviyaya ilk avia zərbələr endirmişdir. [[Vladimir Putin]], [[Fidel Kastro]], [[Seyyid Əli Xameneyi]], [[Uqo Çaves]], [[Evo Morales]], [[Ceykob Zuma]], [[Robert Muqabe]], [[Daniel Orteqa]] və Yoveri Kaquta Musaveni kimi tanınmış dövlət başçıları NATO-nun bu addımını kəskin pislədilər. [[Seyyid Əli Xameneyi]], Qərbin əsl məqsədlərini ifşa edərək, belə demişdir:
{{sitatın əvvəli}}"Amerika və Qərb [[Liviya]] xalqını müdafiə etmək niyyətində deyil. Onlar yalnız Liviya nefti barədə düşünürlər".{{sitatın sonu}}

İyulun 10-da Qəzzafi Yaşıl meydana onu müdafiə üçün gələn toplaşanlara müraciət edərək, belə demişdir:
{{sitatın əvvəli}}"Mən heç vaxt Liviya torpağını tərk etməyəcəm, qanımın son damlasına qədər vuruşacam və lazım gəlsə şəhid olacam. Biz şəhid olmağı arzulayırıq. Cihadımızla atalarımızın qəhrəmanlığını təkrar edəcəyik!"{{sitatın sonu}}

Avqust ayında üsyançı qüvvələr NATO-nun genişmiqyaslı bombardman kampaniyasının dəstəyi ilə hökumətə qarşı hücumlarını genişləndirdilər və nəticədə paytaxt Tripolini ələ keçirdilər, Qəddafi isə öncə ələ keçməkdən yayındı.<ref>{{Cite web |title=Who is Saif al-Islam Gadhafi? |url=https://edition.cnn.com/2011/WORLD/africa/08/21/libya.saif.gadhafi.profile/index.html |access-date=2023-08-17 |website=www.cnn.com |language=en |archive-date=2023-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230817013638/http://edition.cnn.com/2011/WORLD/africa/08/21/libya.saif.gadhafi.profile/index.html |url-status=live }}</ref> Lakin 16 sentyabr 2011-ci ildə Milli Keçid Şurası Qəddafi hökumətini əvəz edərək Liviyanın qanuni hökuməti kimi tanındı. Müəmmər Qəddafi 20 oktyabr 2011-ci il Sirtdə əsir götürülərək sonda öldürüldü.<ref>{{Cite web |date=2011-10-22 |title=Gaddafi killed as Libya's revolt claims hometown {{!}} Top News {{!}} Reuters |url=http://af.reuters.com/article/topNews/idAFJOE79J09O20111020 |access-date=2023-08-17 |website=web.archive.org |archive-date=2011-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111022172715/http://af.reuters.com/article/topNews/idAFJOE79J09O20111020 |url-status=unfit }}</ref> Milli Keçid Şurası 23 oktyabr 2011-ci ildə "Liviyanın azad edilməsini" və müharibənin rəsmi başa çatdığını elan etdi.<ref>{{Cite web |date=2011-10-24 |title=NTC declares war ‘over’ |url=https://www.aljazeera.com/news/2011/10/24/ntc-declares-liberation-of-libya/ |access-date=2023-08-17 |website=www.aljazeera.com |language=en |archive-date=2023-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230817013712/https://www.aljazeera.com/news/2011/10/24/ntc-declares-liberation-of-libya/ |url-status=live }}</ref>

== Qətli ==
Liviya xalqının güclü müqavimətinə baxmayaraq, üsyançılar [[NATO]]-nun köməyilə bir-birinin ardınca Bəni-Vəlid, Bab əl-Əziziyə, paytaxt [[Tripoli]] və s. [[Liviya]] şəhərlərini ələ keçirmişdilər. Nəhayət oktyabrın 20-də üsyançılar [[Sirt]] şəhərinə soxuldular və Qəddafini öldürdülər.

Qəddafinin ən yaxın mühafizəçilərindən biri Mənsur İdha öldürülmüş [[Liviya]] rəhbərinin faciəli sonu haqqında bunları deyib:
{{sitatın əvvəli}}"Tripolidən Sirtə gedərkən şəhəri tərk etməyimizin lazım gəldiyini, buranın ərazisinin çox kiçik olduğunu və asanlıqla mühasirəyə alına biləcəyimizi söylədik. Qaçacaq yeri olmayan kiçik bir otaq kimi idi. Sirtdə qalmaq intihar etmək anlamı daşıyırdı. Ancaq Qəzzafi bizi dinləmədi. İnsanların tərk etdiyi evlərdə yemək axtarırdıq. Bir neçə gün də yerimizi dəyişdirmək məcburiyyətində qaldıq. Bombardman hər ötən gün daha da intensivləşirdi və itkilərimiz artırdı. Qəzzafi qorxanların gedə biləcəyini söylədi. Davamlı olaraq ölümdən bəhs edirdi və doğulduğu şəhər Sirtdə ölmək istədiyini deyirdi".{{sitatın sonu}}

Qəzzafinin son anlarını "qiyamət" adlandıran İdha "Əl-Cəzirə" kanalına bunları da söyləyib:
{{sitatın əvvəli}}"Ölüm və dağıntılar, yağış kimi yağan güllələr, quruda müxaliflərdən qorxu, havadan [[NATO]] hücumları qiyaməti xatırladırdı. Alınan qərara görə səhər saat 4 radələrində qaçacaqdılar. Ancaq Qəzzafinin yanında qalan könüllülər çox təcrübəsiz idi. Bir qisimi yatıb qaldı, bir qismi isə rahatlıqla əyləşib çay içməyə başladılar. Hər kəs toplanana kimi səhər saat 8 oldu. Qaçmazdan əvvəl yolların güvənliyini yoxlamaq üçün kəşfiyyat dəstəsi göndərilmədi. 50 maşından ibarət konvoy misratalı üsyançıların sıx olduğu bölgəyə girdi".{{sitatın sonu}}

Özünun Qəzzafi ilə eyni avtomobildə olduğunu söyləyən İdha deyib ki, maşınların hamısı ağ və eyni tipli olub, lakin avtomobilləri bir-birinə yaxın saxlayıblar:
{{sitatın əvvəli}}"Böyük təcrübəsizlik etdilər. Bir anda NATO qırıcılarının bombardmanına məruz qaldıq. 5 metr önümüzdəki avtomobil havaya uçdu. Avia zərbələrin gücündən bizim əyləşdiyimiz maşının təkərləri zərər gördü və qoruyucu yastıqlar avtomatik olaraq açıldı".{{sitatın sonu}}

Həmin anları "tam bir xaos" şəklində ifadə edən Mənsur İdha NATO qırıcılarının ard-arda zərbələr endirdiyini, Qəzzafini də özüylə götürüb yolun altındakı arxdan keçərək yaxınlıqdakı binaya doğru qaçdığını bildirib. Bu zaman mərmi qəlpələrindən yaralandığını söyləyən İdha Qəzzafini son dəfə keçmiş müdafiə naziri Yunus Cəbr və oğlu Mötəsimlə danışarkən gördüyünü deyib. Cangüdən ölümün artıq yüz faiz olduğu anda belə, Qəzzafinin zarafatlar etdiyini də əlavə edib.

== Maraqlı faktlar ==
* Qəddafinin vaxtında [[Liviya]]da iri vergi və rüsumlar sadəcə qadağan idi. İşsizliyə görə müavinət ayda 730 $ olub, hər bir yeni doğulmuş körpəyə isə dövlət 7000 $ verirdi.
* Qəddafi BMT-də çıxış edərkən Qərb rəhbərlərinə xitabən belə demişdir: {{sitatın əvvəli}}"[[Somali]] piratları pirat deyillər. Piratlar sizsiz. Siz Somali sularında qanunsuz balıq ovu aparırsız. Somali "piratları" isə öz uşaqları üçün ölkənin sərvətlərini qoruyurlar. Mən onlarla görüşmüşəm və söhbət etmişəm".{{sitatın sonu}}
* İnsan haqlarının qorunması üzrə Qərbin ən nüfuzlu təşkilatlarından olan Amnesty International bildirib ki, Müəmmər Qəzzafinin əsgərləri tərəfindən dinc insanlara qarşı isgəncə və zorlama faktlarına rast gəlməyiblər. Təşkilatın rəsmi nümayəndəsi Donatella Rovera deyib:{{sitatın əvvəli}}"Biz Qəddafi əsgərləri tərəfindən isgəncə və zorlama hallarına rastlaşmadıq".{{sitatın sonu}}Bununla belə, o, BBC-yə verdiyi müsahibədə oradakı iddiaları araşdırmaq üçün ölkənin qərb bölgələrinə girişdən məhrum edildiyini qeyd etmişdir:{{sitatın əvvəli}}"Biz nəinki işgəncə və zorlama qurbanlarına, heç bu "qurbanları" görmüş insanlara belə rastlaşmadıq".
"Bizim dəlil tapmamağımız, bunun baş vermədiyini söyləməyə imkan vermir".{{sitatın sonu|mənbə=https://www.bbc.com/news/world-africa-13948984}}
* 

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://www.algaddafi.org Müəmmər Gaddafi — Official]
* [http://gatchina3000.ru/big/057/437_bolshaya-sovetskaya.htm Müəmmər Qəzzafi BSE-də]
* http://www.cityline.ru/politika/text/zelkniga.html {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20110906143936/http://www.cityline.ru/politika/text/zelkniga.html
 | date = 2011-09-06
}}
* [http://asimmemmedov.blogspot.com/2012/02/yasl-kitab.html Yaşıl kitab azəri dilində]
* [http://qafqazinfo.az/Q%C6%8FDDAFININ_U%C5%9EAQLARI_%E2%80%93_AI%C5%9E%C6%8F_V%C6%8F_QARDA%C5%9ELARI-3018-xeber.html Qəzzafinin uşaqları – Aişə və qardaşları] {{Dead link
 | date = January 2021
 | bot  = InternetArchiveBot
}}{{ref-az}}
* [http://asimmemmedov.blogspot.com/2011/12/qddafinin-olumu-kim-srf-edirdi.html Qəzzafinin ölümü kimə sərf edirdi?]
* [http://www.azadliq.az/index.php?option=com_content&view=article&id=13630%3Aqzzafi-son-ana-qdr-kimlrdn-dstk-goezyib&catid=358%3Aust-manset Qəzzafi sona qədər kimlərdən dəstək gözləyib?]
* [https://archive.today/20121213075853/www.facebook.com/KaddafiAze Support for Muammar al-Gaddafi from the people of Azerbaijan]
* {{cite web |url=http://publika.az/p/11908 |title=Qəzzafi və beynəlxalq neft şirkətləri – Bir qətlin tarixçəsi |author=Adıgözəl Məmmədov |date=2014-03-23 |work= |publisher=publika.az |accessdate=2014-10-29 |language=az}}
* {{cite web |url=http://publika.az/p/11987 |title=O bədəvi oğlu: Müəmmər Qəzzafinin gerçək bioqrafiyası |author=Adıgözəl Məmmədov |date=2014-03-24 |work= |publisher=publika.az |accessdate=2014-10-29 |language=az}}{{Vikianbar kateqoriyası|Muammar al-Gaddafi}}
{{Sosializm |vəziyyət=collapsed}}
{{Orta Şərq ölkələrində etiraz dalğası (2010-2011)}}
{{Xarici keçidlər}}
[[Kateqoriya:Uqanda-Tanzaniya müharibəsi iştirakçıları]]
[[Kateqoriya:Liviyada dəfn olunanlar]]
[[Kateqoriya:Liviyada vəfat edənlər]]