Fridrix Nitsşe

Fridrx Vilhelm Nitsşe
alm. Friedrich Nietzsche‎
Doğum tarixi	15 oktyabr 1844(1844-10-15)[…]
Doğum yeri	Rökken[d], Saksoniya[d], Prussiya
Vəfat tarixi	25 avqust 1900(1900-08-25)[…] (55 yaşında)
Vəfat yeri	Veymar, Saksen-Veymar-Eyzenax hersoqluğu[d], Almaniya imperiyası
Vəfat səbəbi	psixi pozğunluq[d]
Dəfn yeri	Lützen[d]
Atası	Karl Lüdviq Nitsşe[d]
Təhsili	Bonn Universiteti (1864–1865), Leypsiq Universiteti (1865–1879), Naumburq Katedral gimnaziyası[d] (1854–), Pforta Land məktəbi[d] (1858–)
Fəaliyyəti	filosof, şair, yazıçı, bəstəkar, pedaqoq, klassik filoloq[d], musiqi tənqidçisi[d], klassisist[d]
Fəaliyyət illəri	1865–1889
Elmi dərəcəsi	doktorluq dərəcəsi[d]
Üzvlüyü	Bonner Bursşensşaft Frankonia[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Fridrix Vilhelm Niçşe (Friedrich Nietzsche) alman filosofu və klassik filoloq.

Həyatı

Fridrix Niçşe Almanıyanın keçmiş Prusiya indiki Saxsen əyalətinin Lützen şəhəri yaxınlığındakı Röcken kəndinə anadan olmuşdur. Atası Carl Ludwig Nietzsche, Luterian kilsəsinənin keşişi (1813–1849), anası Franziska (1826–1897)idi. Hər iki vaildeiyini protestant ailəsindən idilər. Prusiya kralı IV. Fridrix Wilhelmin anadan olmasının 49-cü ildönümüylə əlaqədar Niçşeyə onun adını vermişlər.

Bacısı Elizabet 1846-ci ildə doğulur. 1849-ci ildə atasının və 1850-ci ildə qardaşının ölümünden sonra ailəsiylə birlikdə Hamburq şəhərinə köçür və orada 1856-cı ilə dək yaşayır. Yeniyetmə Niçşe getdiyi ilk ibtidai məktəbdə özünü təcrid olunmuş hiss etdiyindən özəl bir məktəbə oxumağa göndərilir. 1854-ci ildə Hamburqdakı Dom qimnaziyasına daxil olduqdan sonra onun musiqi və ədəbiyyata meyilli olduğu üzə çıxır. 1858-1864-ci illərdə Şulpforta internat məktəbində oxumağa başlayır. Çalışqan bir şagird olur, antiq ədəbiyyatlla maraqlanır, şeir yazır və musiqi bəstələyir. Atasız böyüyən bir yeniyetmə ücün yaşlı şair Ernst Ottlepp (1800-1864) bir ata kimi onun şəxsiyyətinin formalaşmasına böyük təsir göstərir. 1864-1865-ci illərdə Bonn universitetinin klassik filoloqiya və evangelik teoloqiya fakultəsinə daxil olur, lakin gənc Heqelçilərin əsərlərini oxuduqdan sonra oranı tərk edir ve 1865-1866-ci illərdə filaloqiya üzrə Leypsiq universitetinə daxil olur. Bu kərə o, gənc Heqelçilərdən uzaq duran filosof Artur Şopenhauer və Friedrix Albert Langenin əsərləriylə tanış olur. 1867-ci ildə bir illik könnülü olaraq Prusiya ordusunda xidmət etməyə gedir. Lakin 1868-ci ilin mart ayında at çaparkən atdan düşərək ağır zərbə alır və ordudan kənarlaşdırılır. Geri qayıddıqdan sonra təhsilini davam etdirir. 1868-ci ildə Rixerd Wagnerlə ilk tanışlığı Niçşenin həyatında önəmli hadisələrdən bir sayılır.

1879-da, könüllü olaraq qatıldığı 1870 alman-fransız döyüşündə keçirdiyi xəstəliklərin xeyli artmasıyla, universitetdəki vəzifəsindən təqaüdə çıxaraq, sağlamlığını qoruya biləcəyi bir yer axtarışı içində, qışları/ İtaliya sahillərində, yayları İsveçrə dağlarında yaşayaraq, özünü tamamilə yazılarına verdi. 1883-də, bir il əvvəl tanış olduğu Rus əslli qadın şair Lou Salomenin də verdiyi ucalma duyğusuyla, "Belə Buyurdu Zərdüşt"ün ilk kitabını yazdı. Bunu 1885-ə qədər, ikinci, üçüncü və dördüncü kitablar ilə, Zərdüştün məzmununa nəsr olaraq yaxınlaşan Yaxşı və Pisin Ötəsində(1885) və "Əxlaqın Şəcərəsi" (1887) izlədi.

"Zərdüşt" sonrası dövründə, müxtəlif zamanlarda müxtəlif başlıqlar hazırlayaraq, bir Böyük Əsər yazmağa girişən Nitsşe, son məhsuldar ili olan 1888-də, ardıcıl olaraq "Wagner Hadisəsi", "Bütlərin Batışı", "Dəccal", "Ecce Homo" və "Dionysos Dityrambosları" adlı kitablarını yazdı. 1889-cu ilin ilk günlərində, Torinoda, küçədə qırmanclanan bir südçü atının boyuna sarılıb ağlamaya başlayan aydın, şagirdlik illərində yoluxduğu sifilis mikrobu nəticəsi olduğu təxmin edilən dəliliyə düçar oldu. 1900-cü ilə qədər mənəvi qaranlıq içində bitki mənşəli deyilə biləcək həyatını davam etdirən Nitsşe, özündən sonrakı əsrdə təsirləri ən məşhur olacaq düşüncə məhsullarını geridə buraxaraq 25 avqustda həyatdan köçdü...

Əsərləri

• «Musiqinin ruhundan traqediyanın doğuşu» (1872) Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik
• «İnsani, həddən artıq insani – azad ağıllar üçün kitab» (1878-1880) Menschliches, Allzumenschliches – Ein Buch für freie Geister
• «Şəfəq- mənəvi önyarqı haqda düşüncələr» (1881) Morgenröte – Gedanken über die moralischen Vorurteile
• «Şadlı elm» (1882) Die fröhliche Wissenschaft („la gaya scienza“)
• «Zərdüşt belə söyləmiş – Hamı və heç kəs üçün bir kitab» (1883-1885) Also sprach Zarathustra – Ein Buch für Alle und Keinen
• «Xeyir və şərdən o yana – Gələcək fəlsəfəsinin pişdəramədı» (1886) Jenseits von Gut und Böse – Vorspiel einer Philosophie der Zukunft
• «Məniviyətin dahiliyi» (1887) Zur Genealogie der Moral – Eine Streitschrift
• «Vaqnerın məsəlsi» (1888) Der Fall Wagner – Ein Musikanten-Problem
• «Bütlərin qürubu və ya neçə çəkiclə fəlsəfəçilik edilir» (1889) Götzen-Dämmerung oder Wie man mit dem Hammer philosophiert
• «Dəccal – Xristiyalığın qarğışlanması» (1895) Der Antichrist – Fluch auf das Christentum
• «Ecce Homo – Var olmağın necə var olması» (1908) Ecce Homo – Wie man wird, was man ist
• «Hakimiyyət istəyi – Bütün dəyərlərin yeni dəyərləndirilməsinə bir çəhd» (1886-1888) Der Wille zur Macht – Versuch einer Umwertung aller Werte