Adi zirə: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 33: Sətir 33:
'''{{latb|Carum carvi}}''' ({{lang-la|Carum carvi}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.</ref> – {{lataz|Carum}} cinsinə aid [[bitki]] növü.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.</ref>
'''{{latb|Carum carvi}}''' ({{lang-la|Carum carvi}})<ref>[[Nurəddin Əliyev]]. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.</ref> – {{lataz|Carum}} cinsinə aid [[bitki]] növü.<ref>[[Elşad Qurbanov]]. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.</ref>


Yoğun köklərə malikdir. Yerüstü gövdəsi şırımlıdır, yuxarı hissəsi budaqlıdır. Yarpaqları dövrəsində uzunsovdur, aşağıdakılar uzun saplaqlıdır. Çiçəkləri çətir şəklində yerləşmişdir, ləçəkləri ağdır və ya çəhtrayı rəngdədir. Meyvəsi dənəcikdən ibarətdir.
Yoğun köklərə malikdir. Yerüstü gövdəsi şırımlıdır, yuxarı hissəsi budaqlıdır. Yarpaqları dövrəsində uzunsovdur, aşağıdakılar uzun saplaqlıdır. Çiçəkləri çətir şəklində yerləşmişdir, ləçəkləri ağdır və ya çəhtrayı rəngdədir. Meyvəsi dənəcikdən ibarətdir.[[Azərbaycan]]da bu cins 3 növlə təmsil olunmuşdur, onların 1-i dərman bitkisidir.


⚫
''Carum carvi'' L. - Тмин обыкновенный - Ordinary omum plant <ref name=":0">Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi», Bakı,2011</ref>
[[Azərbaycan]]da bu cins 3 növlə təmsil olunmuşdur, onların 1-i dərman bitkisidir.

⚫
'''''Carum carvi L. - Adi zirə - Тмин обыкновенный - Ordinary omum plant''''' <ref name=":0">Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi», Bakı,2011</ref>.


== Botaniki təsviri ==
== Botaniki təsviri ==
Hündürlüyü 30-60 sm olan ikiillik ot bitkisidir, gövdəsi düz, budaqlıdır. Yarpaqları uzunsov lansetvari, iki və ya üçqat hissələrə ayrılıb lələkvari bölünmüşdür. Xırda, ağ (bəzən çəhrayı) çiçəkləri mürəkkəb çətir formasında birləşmişlər. Meyvəsi iki tərəfdən sıxılmış uzunsov formalıdır, yetişdikdə 2 toxuma ayrılır. Özünəməxsus güclü ətirli iyə, acı, yandıran ədviyyalı dada malikdir. İyun-iyul aylarında çiçəkləyərək iyul-avqust aylarında meyvə verir <ref name=":0" />.
Hündürlüyü 30-60 sm olan ikiillik ot bitkisidir, gövdəsi düz, budaqlıdır. Yarpaqları uzunsov lansetvari, iki və ya üçqat hissələrə ayrılıb lələkvari bölünmüşdür. Xırda, ağ (bəzən çəhrayı) çiçəkləri mürəkkəb çətir formasında birləşmişlər. Meyvəsi iki tərəfdən sıxılmış uzunsov formalıdır, yetişdikdə 2 toxuma ayrılır. Özünəməxsus güclü ətirli iyə, acı, yandıran ədviyyalı dada malikdir. İyun-iyul aylarında çiçəkləyərək iyul-avqust aylarında meyvə verir. <ref name=":0" />


== Mənşəyi və yayılması ==
== Mənşəyi və yayılması ==
Adi zirə boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin palearktik-dağ qrupuna aiddir. [[Avropa]], [[Şimali Afrika]], [[İran]], [[Yeni Zenlandiya]], [[Mongolustan]], [[Rusiya]], [[Orta Asiya]] və [[Qafqaz]]da yayılmışdır. Qiymətli bitki olduğu üçün Azərbaycanın əksər rayonlarında çoxdan bəri becərilir. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında , [[Naxçıvan]]ın və Talışın dağlıq hissələrində, orta dağ qurşağından alp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 800–3200 m-ə hündürlükdə) rast gəlinir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində rast gəlinir <ref name=":0" />.
Adi zirə boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin palearktik-dağ qrupuna aiddir. [[Avropa]], [[Şimali Afrika]], [[İran]], [[Yeni Zelandiya|Yeni Zenlandiya]], [[Monqolustan|Mongolustan]], [[Rusiya]], [[Orta Asiya]] və [[Qafqaz]]da yayılmışdır. Qiymətli bitki olduğu üçün Azərbaycanın əksər rayonlarında çoxdan bəri becərilir. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında , [[Naxçıvan]]ın və Talışın dağlıq hissələrində, orta dağ qurşağından alp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 800–3200 m-ə hündürlükdə) rast gəlinir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində rast gəlinir. <ref name=":0" />


Elmi təbabətdə zirənin meyvəsindən istifadə olunur. Belə ki, meyvələri yetişənə az qalan vaxtda bitkinin yerüstü hissəsi çin və ya oraqla biçilib yığılır, sonra dərz bağlanır və bir müddət açıq havada qurudulub, tədarük məntəqəsinə göndərirlər. Burada qurudulmuş zirə otundan meyvələrini xırmanda döymək yolu ilə və ya xüsusi maşın vasitəsilə ayırıb təmizləyir, torbalara doldurub, aptek anbarlarına göndərirlər.
Elmi təbabətdə zirənin meyvəsindən istifadə olunur. Belə ki, meyvələri yetişənə az qalan vaxtda bitkinin yerüstü hissəsi çin və ya oraqla biçilib yığılır, sonra dərz bağlanır və bir müddət açıq havada qurudulub, tədarük məntəqəsinə göndərirlər. Burada qurudulmuş zirə otundan meyvələrini xırmanda döymək yolu ilə və ya xüsusi maşın vasitəsilə ayırıb təmizləyir, torbalara doldurub, aptek anbarlarına göndərirlər.


== Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər ==
== Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər ==
Kseromezofitdir, meşə-çəmən bitkilik tipində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində qrup şəklində bitir, müxtəlifotlu senozların komponentidir <ref name=":0" />.
Kseromezofitdir, meşə-çəmən bitkilik tipində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində qrup şəklində bitir, müxtəlifotlu senozların komponentidir. <ref name=":0" />


== Tərkibi ==
== Tərkibi ==
Sətir 54: Sətir 52:


== Təsiri və tətbiqi ==
== Təsiri və tətbiqi ==
Adi zirə farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental, Tibet, Çin, Hind və xalq təbabətində, habelə baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, qaraciyər, nəfəs yolları, böyrək, sidik kisəsi, göz, nevroz, vərəm və s. xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. Antibakterial, antihelmint, işlədici, sidikqovucu, qansaxlayıcı və digər təsirə malikdir <ref name=":0" />.
Adi zirə farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental, Tibet, Çin, Hind və xalq təbabətində, habelə baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, qaraciyər, nəfəs yolları, böyrək, sidik kisəsi, göz, nevroz, vərəm və s. xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. Antibakterial, antihelmint, işlədici, sidikqovucu, qansaxlayıcı və digər təsirə malikdir. <ref name=":0" />


Zirə meyvələrindən təbabətdə dəmləmə, poroşok, ətirli su və efir yağı hazırlanır və onlardan xroniki mədə – bağırsaq xəstəliyində mədənin həzmolma prosesini yaxşılaşdıran, köpolmanın qarşısını alan, eləcə də bağırsaqlarda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi istifadə edilir. Ümumiyyətlə xroniki mədə – bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində zirə faydalı dərman hesab olunur.
Zirə meyvələrindən təbabətdə dəmləmə, poroşok, ətirli su və efir yağı hazırlanır və onlardan xroniki mədə – bağırsaq xəstəliyində mədənin həzmolma prosesini yaxşılaşdıran, köpolmanın qarşısını alan, eləcə də bağırsaqlarda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi istifadə edilir. Ümumiyyətlə xroniki mədə – bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində zirə faydalı dərman hesab olunur.
Sətir 62: Sətir 60:
Zirə meyvəsinin çayından böyrək xəstəliklərində sidikqovucu vasitə kimi də işlədilir. Bundan əlavə meyvələrindən alınan efir yağından bir çox yeyinti məmulatlarının tərkibində ətirli ədviyyat kimi də işlədilir.
Zirə meyvəsinin çayından böyrək xəstəliklərində sidikqovucu vasitə kimi də işlədilir. Bundan əlavə meyvələrindən alınan efir yağından bir çox yeyinti məmulatlarının tərkibində ətirli ədviyyat kimi də işlədilir.


Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi zirə çox qiymətli və xoş ətirli dərman bitkisidir. Onun respublikamızın subtropik rayonlarında daha geniş becərilməsi vacibdir.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi zirə çox qiymətli və xoş ətirli dərman bitkisidir. Onun respublikamızın subtropik rayonlarında daha geniş becərilməsi vacibdir. Bitki [[iyun]] – [[iyul]] aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir. Azərbaycanda yabanı halda Böyük Qafqazın şərq və qərb zonalarında [[Quba]] – [[Qusar]] rayonlarında və [[Kiçik Qafqaz]]ın mərkəzində [[Naxçıvan]], [[Lənkəran]] yayılmışdır.

Bitki [[iyun]] – [[iyul]] aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir. Azərbaycanda yabanı halda Böyük Qafqazın şərq və qərb zonalarında [[Quba]] – [[Qusar]] rayonlarında və [[Kiçik Qafqaz]]ın mərkəzində [[Naxçıvan]], [[Lənkəran]] yayılmışdır.


== Əks təsirləri ==
== Əks təsirləri ==
Hamilə qadınların qidasında zirə istifadə edilməməlıdır <ref name=":0" />.
Hamilə qadınların qidasında zirə istifadə edilməməlıdır <ref name=":0" />.


== İstifadə olunan hissələri ==
== İstifadə olunan hissələri və İstifadə formaları ==
Müalıcə məqsədi ilə bitkinin meyvələri istifadə edilir <ref name=":0" />.
Müalıcə məqsədi ilə bitkinin meyvələri istifadə edilir. <ref name=":0" />


⚫
Cövhər və efir yağı <ref name=":0" />
== İstifadə formaları ==
⚫
Cövhər və efir yağı <ref name=":0" />.


== Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi ==
== Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi ==
Adi zirənin meyvələri yeyinti və qənnadı, habelə ətriyyat sənayelərində istifadə olunur. Xoş ətrə malik olduğuna görə çörək, kəsmik, pendir və kolbasaların aromatizasiyasında geniş istifadə edilir. Şorabalara, souslara və ətə ədviyyə kimi əlavə olunur. Baytarlıqda hevlanlara qarın köpləri və bağırsaqda qıcqırma prosesləri olduqda verilir. Meyvələrindən alınan efir yağı sabun və spirtli içkilərin istehsalında isifadə olunur <ref name=":0" />. 
Adi zirənin meyvələri yeyinti və qənnadı, habelə ətriyyat sənayelərində istifadə olunur. Xoş ətrə malik olduğuna görə çörək, kəsmik, pendir və kolbasaların aromatizasiyasında geniş istifadə edilir. Şorabalara, souslara və ətə ədviyyə kimi əlavə olunur. Baytarlıqda hevlanlara qarın köpləri və bağırsaqda qıcqırma prosesləri olduqda verilir. Meyvələrindən alınan efir yağı sabun və spirtli içkilərin istehsalında isifadə olunur. <ref name=":0" />


== Mənbə ==
== Mənbə ==

07:06, 27 iyul 2017 tarixindəki versiya

Adi zirə
Elmi təsnifat
Domen:
Eukariotlar
Klad:
Diaphoretickes
Ranqsız:
Arxeplastidlər
Aləm:
Bitkilər
Klad:
Streptophyta
Klad:
Embryophytes
Klad:
Polysporangiophytes
Klad:
Tracheophytes
Klad:
Toxumlu bitkilər
Klad:
Çiçəkli bitkilər
Klad:
Eudicots
Klad:
Core eudicots
Klad:
Superasterids
Klad:
Asterids
Klad:
Campanulids
Dəstə:
Çətirçiçəklilər
Fəsilə:
Çətirkimilər
Yarımfəsilə:
Apioideae
Triba:
Careae
Cins:
Zirə
???:
Adi zirə
Beynəlxalq elmi adı

Adi zirə (lat. Carum carvi)[2] – zirə cinsinə aid bitki növü.[3]

Yoğun köklərə malikdir. Yerüstü gövdəsi şırımlıdır, yuxarı hissəsi budaqlıdır. Yarpaqları dövrəsində uzunsovdur, aşağıdakılar uzun saplaqlıdır. Çiçəkləri çətir şəklində yerləşmişdir, ləçəkləri ağdır və ya çəhtrayı rəngdədir. Meyvəsi dənəcikdən ibarətdir.Azərbaycanda bu cins 3 növlə təmsil olunmuşdur, onların 1-i dərman bitkisidir.

Carum carvi L. - Тмин обыкновенный - Ordinary omum plant [4]

Botaniki təsviri

Hündürlüyü 30-60 sm olan ikiillik ot bitkisidir, gövdəsi düz, budaqlıdır. Yarpaqları uzunsov lansetvari, iki və ya üçqat hissələrə ayrılıb lələkvari bölünmüşdür. Xırda, ağ (bəzən çəhrayı) çiçəkləri mürəkkəb çətir formasında birləşmişlər. Meyvəsi iki tərəfdən sıxılmış uzunsov formalıdır, yetişdikdə 2 toxuma ayrılır. Özünəməxsus güclü ətirli iyə, acı, yandıran ədviyyalı dada malikdir. İyun-iyul aylarında çiçəkləyərək iyul-avqust aylarında meyvə verir. [4]

Mənşəyi və yayılması

Adi zirə boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin palearktik-dağ qrupuna aiddir. Avropa, Şimali Afrika, İran, Yeni Zenlandiya, Mongolustan, Rusiya, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır. Qiymətli bitki olduğu üçün Azərbaycanın əksər rayonlarında çoxdan bəri becərilir. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazın bütün rayonlarında , Naxçıvanın və Talışın dağlıq hissələrində, orta dağ qurşağından alp qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 800–3200 m-ə hündürlükdə) rast gəlinir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində rast gəlinir. [4]

Elmi təbabətdə zirənin meyvəsindən istifadə olunur. Belə ki, meyvələri yetişənə az qalan vaxtda bitkinin yerüstü hissəsi çin və ya oraqla biçilib yığılır, sonra dərz bağlanır və bir müddət açıq havada qurudulub, tədarük məntəqəsinə göndərirlər. Burada qurudulmuş zirə otundan meyvələrini xırmanda döymək yolu ilə və ya xüsusi maşın vasitəsilə ayırıb təmizləyir, torbalara doldurub, aptek anbarlarına göndərirlər.

Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər

Kseromezofitdir, meşə-çəmən bitkilik tipində rast gəlir. Əsasən meşələrdə, çay kənarlarında, subalp və alp çəmənliklərində qrup şəklində bitir, müxtəlifotlu senozların komponentidir. [4]

Tərkibi

Zirə meyvəsinin tərkibində dərman əhəmiyyətli bir sıra maddələr vardır. Bunlardan başlıcasına efir yağıdır. Meyvələrində efir yağının miqdarı 3 – 6 %-ə qədər olur. Zirənin efir yağı son dərəcə xoş ətirli iyə malik olub, tərkibcə karbon ketonundan və terpen – limonendən ibarətdir. Bundan başqa, meyvələrində 20 %-ə qədər piyli yağ 22 % zülal maddəsi vardır. Bu son illərdə zirə meyvələrində müalicə əhəmiyyətli flavonoidli maddələr – kversetin, kempferol və s. tapılmışdır.

Təsiri və tətbiqi

Adi zirə farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental, Tibet, Çin, Hind və xalq təbabətində, habelə baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə-bağırsaq, qaraciyər, nəfəs yolları, böyrək, sidik kisəsi, göz, nevroz, vərəm və s. xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. Antibakterial, antihelmint, işlədici, sidikqovucu, qansaxlayıcı və digər təsirə malikdir. [4]

Zirə meyvələrindən təbabətdə dəmləmə, poroşok, ətirli su və efir yağı hazırlanır və onlardan xroniki mədə – bağırsaq xəstəliyində mədənin həzmolma prosesini yaxşılaşdıran, köpolmanın qarşısını alan, eləcə də bağırsaqlarda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi istifadə edilir. Ümumiyyətlə xroniki mədə – bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində zirə faydalı dərman hesab olunur.

Zirə meyvələri xalq təbabətində də geniş istifadə edilir. Meyvələrini poroşok halına salıb, ondan 1 xörək qaşığı 1 stəkan qaynar suda çay kimi dəmləyib, mədə ağrılarında içirlər. Bundan başqa poroşokun çayından iştahartıran, həzmolmanı yaxşılaşdıran və mədə – bağırsaqda əmələ gələn iltihabı aradan qaldıran dərman kimi qəbul edirlər.

Zirə meyvəsinin çayından böyrək xəstəliklərində sidikqovucu vasitə kimi də işlədilir. Bundan əlavə meyvələrindən alınan efir yağından bir çox yeyinti məmulatlarının tərkibində ətirli ədviyyat kimi də işlədilir.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi zirə çox qiymətli və xoş ətirli dərman bitkisidir. Onun respublikamızın subtropik rayonlarında daha geniş becərilməsi vacibdir. Bitki iyun – iyul aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda yetişir. Azərbaycanda yabanı halda Böyük Qafqazın şərq və qərb zonalarında Quba – Qusar rayonlarında və Kiçik Qafqazın mərkəzində Naxçıvan, Lənkəran yayılmışdır.

Əks təsirləri

Hamilə qadınların qidasında zirə istifadə edilməməlıdır [4].

İstifadə olunan hissələri və İstifadə formaları

Müalıcə məqsədi ilə bitkinin meyvələri istifadə edilir. [4]

Cövhər və efir yağı [4]

Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi

Adi zirənin meyvələri yeyinti və qənnadı, habelə ətriyyat sənayelərində istifadə olunur. Xoş ətrə malik olduğuna görə çörək, kəsmik, pendir və kolbasaların aromatizasiyasında geniş istifadə edilir. Şorabalara, souslara və ətə ədviyyə kimi əlavə olunur. Baytarlıqda hevlanlara qarın köpləri və bağırsaqda qıcqırma prosesləri olduqda verilir. Meyvələrindən alınan efir yağı sabun və spirtli içkilərin istehsalında isifadə olunur. [4]

Mənbə

  1. ↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 263.
  2. ↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
  3. ↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi», Bakı,2011

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Adi_zirə&oldid=4016860"