Yəhudi mifologiyası

Yəhudi mifologiyası - Yəhudi mədəniyyətində geniş yayılmış mifoloji anlayışlardır.  Eramızdan əvvəl I minillikdə, ümumi Qərbi Semit mifologiyasına əsaslanan qədim yəhudilər arasında formalaşmağa başlamışdır.

İkinci məbəd. Dura Evropos sinaqoqundan freska, III əsr.

Yəhudiliyin müqəddəs mətnlərini təsir edən Yəhudi folklorunun əsas elementidir.  Yəhudi mifologiyası xristian və islam mifologiyasına və ümumiyyətlə dünya mədəniyyətinə dərin təsir etmişdir.  Öz növbəsində, yəhudi mifologiyası da inkişaf dövründə digər mədəniyyətlərin mifologiyasından təsirlənmişdir.

Tarixi

Yəhudi mifologiyası inkişafının ilk mərhələsində Qərbi Semit mifologiyasının təkallahlığın inkişafı istiqamətində yenidən işlənməsi idi.  Pentateuçun əfsanələrinin əhəmiyyətli bir hissəsi proto-yəhudi miflərinə aiddir.  Tövratın bir hissəsi olduqdan sonra da, xalq əfsanələrinin formalaşmasına təsir göstərməyə davam etdilər, baxmayaraq ki, normativ Yəhudiliyin inkişafında miflərin etioloji elementləri əvəz olundu.

Yəhudi mifologiyası tarixin müxtəlif dövrlərində Misir, Şumer-Akkad və xüsusilə İran, xüsusən Zərdüştlük, mifologiyalar və daha sonra qnostik mistisizmdən təsirlənmişdir.

İlk dövrdə, köçəri bir həyat şəraitində, Yahve qəbilə xalqının önündə gəzib dolaşan və müharibələrini aparan qəbilə tanrısı kimi qəbul edildi. Yəhudi Krallığı dövründə, Yahvenin tapınağı onun üçün Məbədin tikildiyi Qüdsdə lokallaşdırıldı (e.ə. X əsr).  Birləşmiş İsrail krallığının dağılması (təqribən e.ə. 932-928) və daha sonra Aşşurdan gələn təhdid, sonra Yeni Babil krallığı artdıqda, peyğəmbərlik hərəkatı dini həyatın ən vacib gerçəyi olur.  Peyğəmbərlər bütpərəst ibadət ənənələrindən imtina etməyi və Yahvedən başqa hər hansı bir tanrıya pərəstiş etməməyi tələb etdilər.

Babil əsarətində (e.ə. 597-539), Yəhudi Krallığının Yəhudi əhalisinin əhəmiyyətli bir hissəsi Babilistana zorla köçürüldüyü və Qüds və Məbəd dağıdıldığı zaman peyğəmbərlərin təlimləri ən uyğun oldu.  Fəlakət, Yahvenin ona vəfasızlığına görə verdiyi bir cəza kimi izah olunur.  Bununla yanaşı, tədris sadiqlik göstərilsə gələcəkdə daha da böyük mükafat vədini ehtiva edir.  Yəhudilərin canlandırmaq istədikləri dövlət, teokratik, Davudun padşahı Məsih kimi düşünülür.  Şərqdəki bütün despotizmlər üçün ortaq olan kral hakimiyyətinin mifologiyası, Tanrının Padşahlığı teologiyasına çevrilir.  Babil əsirliyi və sonrakı Fələstinin Əhəmənilər Fars dövlətinə daxil edilməsi (e.ə. VI-V əsrlər), Zərdüşt mifologiyası da daxil olmaqla, İncil inancına bənzər Zərdüştlüyün təsiri ilə müşayiət olundu - ehtimal ki, nümayəndəliklərdə  mələklər haqqında və s.

Yəhudi mifologiyasının sonrakı inkişafı Fələstinin (e.ə. IV əsrdən) Yunan sivilizasiyasının torpaqlarının sayına daxil olması şəraitində, yəhudi cəmiyyətinin bir hissəsi tərəfindən yəhudi adətlərinin rədd edilməsi və Yunan mədəniyyət normalarının qəbul edilməsi və Yəhudiyanın Roma İmperiyasına daxil olması ilə baş verir (e.ə.63-cü ildən).  Yəhudi mifologiyasında, Daniel kitabında artıq mövcud olan ölülərin dirilməsindən sonra bir mükafat tələb edən şəhidlik motivləri ortaya çıxır.  Qumran camaatının mənsub olduğu Essenlər subaylıq, zahidlik və səhralarda dünya xeyir və şər qüvvələrinin yaxınlıqdakı eskatoloji döyüşünə mənəvi hazırlıq axtarırdılar.  Birinci Yəhudi müharibəsində Roma İmperiyasına qarşı üsyan uğursuz cəhdləri nəticəsində Qüds və İkinci Məbəd (e.ə.70) dağıdıldı.  Roma və Sasani imperatorluqlarına, ilk növbədə İskəndəriyyə, Roma və Mesopotamiya icmalarına səpələnmiş Yəhudi diasporası birləşmə mərkəzini itirdi.

Yəhudi mistik ənənəsi İran və xüsusən Qnostik mifologiyanın, eləcə də Yunan idealist fəlsəfəsinin (Pifaqorizm, Platonizm və Neoplatonizm) və konfessional olmayan “sirr elmi” nin (astrologiya, simya, fizioqnomiya, yalançı elmi sehr) təsiri altına alındı ​​və apokaliptikizmlə sıx əlaqədə idi.  Pravoslavlığın tərəfdarları tərəfindən mənfi qəbul edildi, ancaq Kabbalada canlanma və oxşar istiqamətləri, Yəhudi ənənələrinin daşıyıcılarının fikirlərini, folklor motivlərini, gündəlik inanclarını, fəlsəfi düşüncəsini təyin etdi.