Yaradılış dastanı

Yaradılış dastanı — ilk türk dastanlarından biri. Dastan Vasili Radlov tərəfindən yazıya alınmışdır. Qəhrəmanlarının coşqulu tərzdə mədh edildiyi və bir neçə hissədən ibarət olan bu dastan bütün Orta Asiyada və Sibirdə yayılmış türk mifoloji təsəvvürlərinə əsaslanır.

Yer kürəsinin yaranması

Bu dastanda başlanğıcda yalnız Tanrı Qara xanın və suyun olması deyilir. Birdən Ağ Ana peyda olub "yarat" dedi və suya daldı. Qara xan isə uça bilən bir kişi yaratdı. Kişi Qara xandan daha yüksəkdə uçmaq istəyirdi. Bunu bilən Qara xan ondan uçmaq qabiliyyətini aldı. Kişi dibsiz suya yuvarlanıb boğulmağa başladı. O, peşman olub Qara xandan bağışlanmasını istədi. Sonra kişi Tanrı Qara xanın suyun üzərində yaratdığı ulduzun üstünə çıxdı. Qara xan ondan uçmaq qabiliyyətini alandan sonra dünyanı yaratmaq istədi. Kişiyə buyurdu ki, suyun dibindən torpaq çıxartsın. Lakin kişi də özü üçün dünya yaratmaq istədiyindən torpağın bir hissəsini ağzında saxladı. Kişi torpağı suyun üzərinə səpdi, Qara xan torpağa "böyü" deyə buyurdu. Torpaq böyüyüb dünya oldu. Lakin kişinin ağzındakı torpaq da böyüyüb onu boğmağa başladı. Qara xan ona "tüpür" deməsəydi, boğulub öləcəkdi. Kişinin tüpürdüyü torpaq Tanrı Qara xanın yaratdığı dümdüz torpaqğın üstündə bataqlıqlar, təpələr əmələ gətirdi. Qara xan ona "erlik" (şeytan) adənı verib onu öz dünyasından qovdu.

Sonra yerdə doqquz budaqlı ağac bitirdi, hər budağın altında bir insan yaratdı ki, bunlar doqquz insan irqinin ataları oldular. Erlik Tanrı Qara xandan xahiş etdi ki, həmin insanları onun ixtiyarına versin. Qara xan verməsə də, erlik onları öz tərəfinə çəkməyə başladı. Qara xan insanların ona aldanmalarını görüb onları öz başına buraxdı. Erliyi isə yerin altındakı dünyanın üçüncü qatına qovdu. Özü isə göyün on yeddinci qatına çəkildi. Mələklərindən birini yerin üzünə göndərdi.

Erlik Tanrı Qara xandan xahiş etdi ki, özü üçün bir göy yaratsın. İcazə alıb yaratdı və aldatdığı şər ruhları öz göyündə yerləşdirdi. Qara xan görəndə ki, erliyin təbəəsi ondan daha yaxşı yaşayır, mələklərindən birini göndərib oranı dağıtdırdı. Göy yıxılıb dağlar, dərələr, meşələr əmələ gətirdi. Tanı Qara xan erliyi yerin ən aşağı qatına qovdu. Buyurdu ki, dünyanın sonuna qədər orada qalsın. Tanrı Qara xan göyün on yeddinci qatında oturub kainatı idarə edir. Ondan bir qat aşağıda Bay Ölgün Altun dağda taxt üstündə oturur. Göyün yeddinci qatında Gün Ana, altıncı qatında Ay Ata otururlar.