Şuşada erməni üsyanının yatırılması

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Şuşada erməni üsyanının yatırılması
1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamlardan sonra şəhərin ümumi görünüşü. Mərkəzdə görünən Qazançı kafedralı hadisələr nəticəsində ciddi zərər görmüşdür.
1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamlardan sonra şəhərin ümumi görünüşü. Mərkəzdə görünən Qazançı kafedralı hadisələr nəticəsində ciddi zərər görmüşdür.
Ümumi məlumatlar
Yeri Şuşa
Hücumun hədəfi Şuşa erməniləri
Tarix
  • mart, 1920
Hücum metodu Qətliam[1]
Ölü sayı 500[2][3]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şuşada erməni üsyanının yatırılması və ya Şuşada ermənilərə qarşı qətliam (erm. Շուշիի ջարդեր – Shushii charder) — Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Şuşa şəhərində 1920-ci ilin mart ayında yerli erməni əhalisinə qarşı törədilmiş poqrom aktı. Hadisələrin baş verməsinin əsas səbəbi kimi Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə bağlı ordu birləşmələrinə tabe olmaması və bunun nəticəsində, ərazidəki erməni silahlıların tərki-silah edilməsi göstərilmişdi.[4][5][6][7][8][9][10]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi naziri olmuş Xosrov bəy Sultanovun 1919-cu ilin 15 yanvar tarixində Dağlıq Qarabağa general-qubernator təyin edilməsi bölgədə yaşayan etnik ermənilərin etirazı ilə qarşılanmışdır. Qarabağ erməniləri, Xosrov bəy Sultanovun əsas məqsədini bölgənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə qatmaq olduğunu və bölgənin Azərbaycan əsilli bir şəxs tərəfindən idarə edilməsinin doğru olmadığı iddia etdilər.[11] Xosrov bəy Sultanov Kürdhacıdan olmaqla türk (azərbaycanlı) kökənli idi.[12][13] 1918-ci ildə Müsavat partiyasından İttihada keçmişdi.[14]

1920-ci ilin 22 – 26 mart tarixlərində baş vermiş hadisələr nəticəsində 500[15][16], bəzi mənbələrdə isə 30 min nəfər şəxsin öldürüldüyü təxmin edilməkdədir. Bu hadisə Dağlıq Qarabağ probleminə görə Azərbaycan və İlk Ermənistan Respublikası (1918-1920) tərəfləri arasındakı ilk əsaslı döyüş sayılır. Qətliam nəticəsində şəhərdə yaşayan erməni əhalisinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmış və bu azlıq SSRİ-nin dağılmasına qədər bu şəkildə davam etmişdir.[17][18][19][20][21][22]

Arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamdan sonra Şuşa şəhərinin ümumi görünüşü. Hadisələr nəticəsində şəhər və ətraf bölgələrdə yaşayan 5 yüzə yaxın etnik erməninin öldürüldüyü təxmin edilməkdədir. Fotoda 1818-ci ildə şəhərdə inşa edilmiş Kanaç Zam kilsəsinin qalıqları görünməkdədir.

Birinci Dünya müharibəsinin başa çatmasından sonra Cənubi Qafqazda yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və İlk Ermənistan Respublikası (1918-1920) adlı yeni dövlətlər Dağlıq Qarabağ bölgəsində üstünlük əldə etməyə çalışırdı. XX əsrin əvvəllərində, Şuşa şəhəri, Dağlıq Qarabağ bölgəsinin əsas adminstrativ mərkəzi sayılırdı şəhər əhalisi əsasən etnik azərbaycan türklərindən və ermənilərdən ibarət olmuşdur. Bu iki etnik qrupun heç biri say baxımından digəri qarşısında əhəmiyyətli dərəcədə üstünlüyə malik olmasa da, hər biri özlərinə məxsus məhəllə və səmtlərdə məskunlaşmışdılar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi naziri olmuş Xosrov bəy Sultanovun 1919-cu ilin 15 yanvar tarixində Dağlıq Qarabağa general-qubernator təyin edilməsi bölgədə yaşayan etnik ermənilərin etirazı ilə qarşılanmışdır. Qarabağ erməniləri, Xosrov bəy Sultanovun əsas məqsədini bölgənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə qatmaq olduğunu və bölgənin Azərbaycan əsilli bir şəxs tərəfindən idarə edilməsinin doğru olmadığı iddia etdilər.[11] Xosrov bəy Sultanov Kürdhacıdan (Zəngəzur qəzası) olmaqla Azərbaycanlı və ya kürd mənşəli idi.[23][24] 1918-ci ildə Müsavat partiyasından İttihada keçmişdi.[25]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xosrov bəy Sultanovu Dağlıq Qarabağa general-qubernator təyin etməsindən sonra Şuşa şəhərində əsasən etnik ermənilərdən təşkil olunmuş Qarabağ komitəsinin təcili görüşü keçirildi və həmin görüşdə sözügedən təyinatın qərəzli olduğu və Dağlıq Qarabağın İlk Ermənistan Respublikasının (1918–1920) ayrılmaz bir parçası olduğu iddiaları müdafiə edildi.[26]

1919-cu ilin 23 aprel tarixində Qarabağ komitəsinin şəhərdə növbəti iclası keçirilmişdir. İclas zamanı Dağlıq Qarabağın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən tək tərəfli ilhaq etmə cəhdləri pislənmiş və Qarabağ ermənilərinin buna qarşı olduğu vurğulanmışdır. Hadisələrin gedişatından narazı qalan Xosrov bəy Sultanov, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusuna bağlı kiçik birhərbi birləşmənin ermənilərin yaşadığı məhəllələrdən bir necəsini mühasirəyə almaları barədə əmr vermişdir. Lokal səviyyədə baş tutmuş müqavimətdən sonra, ingislər prosesə müdaxilə etmiş və nəticədə bir necə erməni silahlısı ingilis hərbiçilərinə təslim olmağı qəbul etmişdir.[11]

1919-cu ilin 4 və 5 iyun tarixlərində şəhərdə yaşayan iki etnik icma arasında növbəti qarşıdurma baş vermişdir. Hadisələrin qarşısını almağa çalışan Xosrov bəy Sultanov şəhərdə və ətraf ərazilərdə silahlı müqavimət göstərən bir necə dəstəni tərki-silah etməyi bacarmışdır. Şəhərdə Yaxın Şərq Yardım Fondu üçün çalışan ingilis tibb bacılarının xatirələrinə əsasən həmin tarixlərdə şəhərdə yaşayan 700 nəfərə yaxın xristian, müsəlman tatarlar tərəfindən qətlə yetirilmişdir.[27] Xosrov bəy Sultanovun tələbinə əsasən Qarabağ komitəsinin üzvləri olan bir necə şəxsin şəhəri tərk etməsindən sonra tərəflər arasında yenidən atəşkəs təmin edilmişdir.

Hadisələr nəticəsində şəhər ciddi formada ziyan görmüşdür. Şuşada olan evlərin 70% yaxını tamamilə dağılmış və erməni səmtləri ilə yanaşı, müsəlmanların yaşadığı bölgələrdə də dağıntılar baş vermişdir.

Əldə edilmiş atəşkəs razılaşmalarına baxmayaraq, tərəflər arasında toqquşmalar 1920-ci ilin mart ayına qədər davam etmişdir. Xüsusi ilə Şuşa şəhərinin yaxınlığında yerləşən Qaybalı kəndinin ərazisində hər iki icma arasında ciddi toqquşmalar baş tutmuşdur. Qarabağ ermənilərinin 1918-ci ilin 13 avqust tarixində Şuşa şəhərində baş tutan sayca yeddinci qurultayı zamanı Dağlıq Qarabağın müvəqqəti olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibində qalması razılaşdırılmış, ancaq bölgənin yekun statusunun Paris Sülh Konfransında müzakirə edilməli olduğuna qərar verilmişdir.

1920-ci ilin 19 fevral tarixində Dağlıq Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov qarabağ ermənilərindən Dağlıq Qarabağ ətrafında yaradılmış problemin təcili şəkildə həll edilməsini tələb etdi. Tələb, bölgənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə qatılması və bölgədə yaşayan ermənilərində bununla razılaşması formasında olmalı idi.

Bu məqsədlə, Qarabağ komitəsi tərəfindən 1919-cu ilin 23 fevral tarixində sayca səkkizinci qurultay baş tutdu və həmin qurultayda bölgənin kimə məxsus olduğu və yeni yaradılmış dövlət tərəfindən idarə olunmalı olduğu məsələlələri ciddi formada müzakirə edildi.[28] Qarabağ erməniləri bölgənin qarşı tərəfin tam nəzarətinə keçə biləcəyini görüb, Azərbaycan ordusuna qarşı partizan mübarizəsinə başlamaq qərarı verdilər. Bu məqsədlə, xüsusi ilə Şuşa şəhərində yaşayan ermənilər səfərbər olunmuşdur və əli silah tutan kişilər qısa toqquşmalar üçün xüsusi şəkildə hazırlanmışdır.[29]

Qiyam

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qətliam

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Baş vermiş hadisələr nəticəsində dəqiq necə nəfərin həlak olduğu məlum deyil. Bu baxımdan Qafqaz təqvimi daha etibarlı mənbə kimi çıxış etməkdədir. Bu təqvimin məlumatlarına əsasən Rusiya inqilabından əvvəl Şuşa şəhəri Dağlıq Qarabağın əsas siyasi-ictimai mərkəzi olaraq qəbul edilmişdir və şəhərdə 43.869 nəfər sakin yaşamaqda idi. Bu şəxslərdən 23.396 nəfəri etnik ermənilərdən (53%) , 19.121 nəfəri isə azərbaycan türkləri (44%) təşkil olunmuşdur. Qətliam nəticəsində həlak olanlarla bağlı rəqəmlər arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Ən aşağı rəqəm kimi 500[15][16][30] nəfərin öldürüldüyü, ən yüksək rəqəm kimi isə 20–30 min şəxsin həlak olduğu göstərilmişdir.[31][32][33][34][35] Əsas məlum olan faktlardan biri odur ki, hadisələrdən sonra Şuşa şəhərinin daxili infrastruktur sistemi tamamilə dağıdılmışdır.

Xatırlanma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-ci ilin mart ayında baş vermiş Şuşa qətliamı həmin tarixdən etibarən müxtəlif səviyyələrdə və platformalarda bir necə dəfə xatırlanmışdır. Bu xatırlanmalar əsasən hadisənin şahidi olmuş və ya şahidi olmuş şəxslərin dillərindən eşitmiş müxtəlif peşə sahiblərinin qeydlərindən və çıxışlarından ibarətdir. Həmin xatırlamaların biri məşhur rus şairi, akmeist cərəyanın banilərindən olan Osip Mandelştama məxsusdur. Şair tərəfindən 1931-ci ildə yazılmış Fayton sür ücüsü əsərində hadisələr bu formada yada salınır;

"

Yəni, Dağlıq Qarabağda
Bunlar mənim qorxularım idi
Qırx min ölü pəncərələr
Şəhərin hər bir tərəfindən görmək olar,
Ruhsuz bədənlərlə birlikdə
Dağlarda basdırılmış şəkildə.[36][37]

"

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının komsomol rəhbərlərindən olmuş Olqa Şatunovskaya öz memuarlarında Şuşa şəhərində baş vermiş hadisələrlə bağlı bir necə qeyd yazmışdır. Olqa Şatunovskaya yazırdı ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti strateji baxımından əhəmiyyətli bir bölgədə yerləşən Dağlıq Qarabağ üzərindəki nəzarətini əsla itirmək istəmirdi. Azərbaycan tərəfindən bölgəyə siyasi muxtariyyət verilsə də, ərazidə yaşayan etnik ermənilərə məxsus bir çox məktəb və seminariyaların fəaliyyəti məhdudlaşdırılmışdı və 1920-ci ilin mart ayında baş vermiş qətliamlardan sonra ərazidə böyük dağıntılar və qətliamlar baş verdi.[38]

SSRİ dövlət xadimi Anastas Mikoyan və sovet yazıçısı Marietta Şağinyanda öz xatirələrində baş vermiş hadisələrlə bağlı yazmışdır.[39] Şuşa şəhərini ziyarət edən Anastas Mikoyan yazırdı ki, əldə edilmiş kəşfiyyat məlumatlarına görə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini idarə edən müsavat hökumətinə bağlı 30 min nəfərlik hərbi birləşmə Şuşa şəhərinə hücum edərək, şəhərdə etnik ermənilərin yaşadığı məhəllə və səmtləri mühasirəyə almışdılar. Anastas Mikoyan hadisələr nəticəsində həlak olmuş insanların sayları barədə dəqiq məlumat verməmişdir.[40] Gürcü əsilli rus yazıçısı Anaida Bestavaşli Şuşa qətliamını eramızın 79-cu ilində Vezuvinin güclü püskürməsi nəticəsində kül altında qalmış Pompey şəhəri ilə müqayisə etmişdir.[41]

Britaniyalı jurnalist və yazar Tomas de Vaal 2003-cü ildə yazmış olduğu Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında adlı məşhur əsərində 1920-ci ilin mart ayında baş vermiş hadisələr haqqında aşağıdakı fikirləri bildirmişdir;

" 1920-ci ildə rusların bölgəni tərk etməsindən sonra Dağlıq Qarabağa nəzarət uğrunda iki etnik qrup arasında mübarizə başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordusu Şuşa şəhərində ermənilərin yaşadığı məhəllə və səmtlərə hücumlar təşkil etdi və bu hücumların nəticəsində şəhərdə yaşayan yüzlərlə etnik erməni öldürüldü. Ruslar geri gəldikdən sonra, bolşevik sifəti ilə Dağlıq Qarabağın yenidən qurulması ilə məşğul oldular. Bu səfər bölgənin yeni adminstrativ mərkəzi kimi Stepanakert şəhəri seçildi və siyasi mərkəz Şuşa şəhərindən bura köçürüldü. 1920-ci ildə baş vermiş qətliamdan sonra dağıdılmış binalar və evlər, 40 il müddətində bərpa olunmadan olduğu kimi saxlanılmışdır.[42] "

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ The Journal of international relations, Volume 10 By Clark University-page 252
  2. ↑ Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920
  3. ↑ Thomas de Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. ISBN 0-8147-1944-9
  4. ↑ Thomas de Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, p. 128. ISBN 0814719449
  5. ↑ Michael P. Croissant. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Greenwood Publishing Group, 1998. ISBN 0275962415, 9780275962418, p. 17
  6. ↑ Tim Potier. Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. ISBN 9041114777
  7. ↑ Edward Thomas Devine, Paul Underwood Kellogg, The Survey, Volume 43, Survey Associates, Charity Organization Society of the City of New York, 1920, p. 346 "…caused a recent exodus of over two thousand Armenians form Shusha (survivors of a Tartar post-war massacre there) through hostile villages to the nearest rail point…"
  8. ↑ S. Neil MacFarlane, Oliver Thränert,, Balancing hegemony: the OSCE in the CIS, Centre for International Relations, 1997, p. 71 Arxivləşdirilib 2021-04-16 at the Wayback Machine "Another event of the period was the massacre in March 1920 of Armenians in Shusha, the historic centre of Karabakh, which shifted its ethnic status from an Armenian-dominated town to an Azeri-dominated one."
  9. ↑ Brook, Stephen. Claws of the crab: Georgia and Armenia in crisis. 1993. səh. 326. In the 1920s a massacre of Armenians led to an Azeri majority in the town.
  10. ↑ Chorbajian, Levon. The Caucasian Knot: The History & Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books. 1994. səh. 141. ISBN 9781856492881. The city of Shushi, formerly the third largest city in Transcaucasia, saw its Armenian population decimated by the massacre of March 1920.
  11. ↑ 1 2 3 "Armenia: The Survival of a Nation", revised second edition, 1990, by Christopher J. Walker, page 270
  12. ↑ "Россия на Кавказе. Пять веков истории: Научно-публицистические очерки" — С. 311. Arxivləşdirilib 2015-06-27 at the Wayback Machine // Михаил Волхонский — М.: Объединенная редакция МВД России, 2009. ISBN 978-5-8129-094-6
  13. ↑ Аламдар Шахвердиев. Азербайджанские курды (PDF) // Международный Азербайджанский Журнал IRS-Наследие (rus). 40—41.
  14. ↑ "Хронос. Султанов Хосров-бек". 2013-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-08.
  15. ↑ 1 2 Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920
  16. ↑ 1 2 Thomas de Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War. ISBN 0-8147-1944-9
  17. ↑  (rus.) A. Zubov, Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа (Political future of the Caucasus) Arxivləşdirilib 2019-03-25 at the Wayback Machine,"Znamiya" journal, 2000, #4 "Британская администрация почему-то передала населенные армянами уезды Елизаветпольской губернии под юрисдикцию Азербайджана. Британский администратор Карабаха полковник Шательворт не препятствовал притеснениям армян, чинимым татарской администрацией губернатора Салтанова. Межнациональные трения завершились страшной резней, в которой погибла большая часть армян города Шуши. Бакинский парламент отказался даже осудить свершителей Шушинской резни, и в Карабахе вспыхнула война."
    "British administrator of Karabakh colonel Shuttleworth didn't impede the discrimination of Armenians by Tatarian administration of governor Saltanov. The national clashes ended by the terrible massacres in which the most of Armenians in Shusha town perished. The Parliament in Baku refused even condemn the accomplishers of the massacres in Shusha and the war was started in Karabakh."
  18. ↑ Verluise, Pierre, Armenia in Crisis: The 1988 Earthquake, Wayne State University Press, April 1995, səh. 6, ISBN 0814325270
  19. ↑ "exterminé la population arménienne dans l'ancienne capitale Chouchi au début du 20ème siècle." La nation, un concept républicain (14ème partie): les solutions républicaines fondées sur les états-nations pour des conflits actuels, par Valentin Boudras-Chapon // ReSPUBLICA journal, Mardi 22 mai 2007 Arxivləşdirilib 2007-10-25 at the Wayback Machine
  20. ↑ "Situation des réfugiés et déplacés d'origine arménienne sur le territoire de l'ex-Union soviétique" (PDF). Commission des recours des refugies (French). 2018-10-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-07-15. De 1918 à 1920, les républiques indépendantes d'Arménie et d'Azerbaïdjan se sont disputées le contrôle du Karabagh, pour des raisons symboliques et stratégiques. Des pogroms et des incendies anéantissent le quartier arménien de Chouchi en février 1920.
  21. ↑ I. P. Dobaev, V. I. Nemchina: И.П.Добаев, В.И.Немчина. Новый терроризм в мире и на Юге России: сущность, эволюция, опыт противодействия (Ростов н/Д., 2005)
  22. ↑ "For Kin or Country: Xenophobia, Nationalism, and War By Stephen M. Saideman, R. William Ayres". 2020-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-15.
  23. ↑ "Россия на Кавказе. Пять веков истории: Научно-публицистические очерки" — С. 311. Arxivləşdirilib 2015-06-27 at the Wayback Machine // Михаил Волхонский — М.: Объединенная редакция МВД России, 2009. ISBN 978-5-8129-094-6
  24. ↑ Аламдар Шахвердиев. Азербайджанские курды (PDF) // Международный Азербайджанский Журнал IRS-Наследие (rus). 40—41.
  25. ↑ "Хронос. Султанов Хосров-бек". 2013-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-08.
  26. ↑ ""letter from Avetis Aharonian, president of the delegation of the Republic of Armenia, addressed to the presidents of the delegations of Italy, France, England, and the U.S."". 2007-09-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-15.
  27. ↑ The New York Times, Sept. 4, 1919. "Nurses stuck to post"
  28. ↑ "Nagorno Karabagh in 1918–1920" Arxiv surəti 24 yanvar 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2008-01-24 at the Wayback Machine
  29. ↑ The Armenian People from ancient to modern times, ed. by prof. Richard G. Hovannisian, USA, 1997, Vol. II, p. 318: "Finally, in August 1919, the Karabagh National Assembly yielded to provisional and conditional Azerbaijani jurisdiction. The twenty-six conditions strictly limited the Azerbaijani administrative and military presence in the region and underscored the internal autonomy of Mountainous Karabagh. Violations of those conditions by Azerbaijan culminated in an abortive rebellion in March 1920. In retribution, the Azerbaijani forces burned the beautiful city of Shushi, hanged Bishop Vahan, and massacred much of the population. It was the end of Armenian Shushi."
  30. ↑ "Кавказский календарь" на 1917 год. Тифлис, 1916, p. 190–196
  31. ↑ Giovanni Guaita. Armenia between the Bolshevik hammer and Kemalist anvil // 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches. Moscow: FAM. 2001. ISBN 5-89831-013-4. 2014-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-15.
  32. ↑ "The Nagorno-Karabagh Crisis:A Blueprint for Resolution" (PDF). Public International Law & Policy Group and the New England Center for International Law & Policy. June 2000. səh. 3. 2000-09-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-07-15. In August 1919, the Karabagh National Council entered into a provisional treaty agreement with the Azerbaijani government. Despite signing the Agreement, the Azerbaijani government continuously violated the terms of the treaty. This culminated in March 1920 with the Azerbaijanis' massacre of Armenians in Karabagh's former capital, Shushi, in which it is estimated that more than 20,000 Armenians were killed.
  33. ↑ Why IDPs Matter in the Nagorno-Karabakh Conflict by Seepan V. Parseghian, p.5
  34. ↑ Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage – Page 7 by Rouben Galichian
  35. ↑ Russian analysts Igor Babanov and Konstantin Voevodsky write that "On March, 1920, during the occupation of Shusha town, 30 thousand Armenians were massacred". / Игорь Бабанов, Константин Воеводский, Карабахский кризис, Санкт-Петербург, 1992
  36. ↑ Осип Мандельштам, Фаэтонщик, "Archived copy". 2007-08-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-08-29.
  37. ↑ Осип Мандельштам. Сочинения. В 2-х т. Т.1, с.517–519.
  38. ↑ (in Russian) Шатуновская О. Г . Об ушедшем веке. Рассказывает Ольга Шатуновская / сост.: Д. Кутьина, А. Бройдо, А. Кутьин. – La Jolla (Calif.) : DAA Books, 2001. – 470 с., c. 71
  39. ↑ "Here during the 3 days in March 1920, 7000 houses were destroyed and burnt, and the people are marking different numbers of that who were massacred…". (in Russian) Marietta Shaginyan, "Soviet Transcaucasus", Armgiz, 1947, p. 254
  40. ↑ (in Russian) Микоян Анастас. Так было (воспоминания), http://biblioteka.org.ua/book.php?id=1121020105&p=19 Arxivləşdirilib 2007-09-26 at the Wayback Machine
  41. ↑ Anaida Bestavashvili, Lyudi i pamyatniki (in Russian) [daimi ölü keçid] // Армянский вестник, # 1–2, 2000
  42. ↑ Tomas, de Vaal. Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında. Nyu-York: Nyu-York Universitetinin Nəşriyyatı. 2003. 51–25. ISBN 9780814719459.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Şuşada_erməni_üsyanının_yatırılması&oldid=7791181"