Şimali Kipr–Türkiyə münasibətləri
| Türkiyə–Şimali Kipr münasibətləri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Türkiyə–Şimali Kipr münasibətləri — Şimali Kipr və Türkiyə arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər.
Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]
1960-cı ildə Böyük Britaniya Kiprə müstəqillik vermək məcburiyyətində qalır. 1963-cü ildə Kipr Prezidenti III Makarios, ölkə konstitusiyasına adanın yunan icması ilə müqayisədə Kipr türklərinin hüquqlarını məhdudlaşdıracaq olan dəyişiklikləri təklif edir. Bu təklif Türkiyə səlahiyyətlilərinin qarşı reaksiyasına səbəb olur. Kipr türklər prezidentin təklifini rədd edir və nəticədə adadakı yunanlarla türklər arasında qarşıdurmalar meydana gəlir. 1974-cü ildə Yunanıstandakı qara polkovniklər Kiprdə gizlin EOKA təşkilatının çevrilişini dəstəkləyir və Prezident III Makarios ölkədən qaçmaq məcburiyyətində qalır. Türkiyə Kipr türlərinin hüquqularını qorumaq məqsədiləadanın şimal-şərqini ələ keçirir. 1983-cü ildə Rauf Denktaş, yalnız Türkiyə tərəfindən tanınan Şimali Kipr Türk Respublikasının qurulduğunu elan edir[1].
Kipr yunanlar və Yunanistanla olduğu kimi, Kiprli türklərlə Türkiyə arasındakı münasibətlər yaxın və müttəfiq olaraq xarakterizə edilə bilər. Bəzən fikir ayrılıqları ortaya çıxsa da, Türkiyə ümumiyyətlə Kiprli türklərin siyasətini dəstəkləyir. BMT-nin təzyiqi altında Ankara Şimali Kipr Türk Respublikası hökumətinin qərar verməsinə təsir etdi. 1975–1983-cü illərdə Türkiyənin Rauf Denktaşı tək tərəfli müstəqillik elanını təxirə salmağa çağırdığı dəfələrlə bildirmişdir. Türkiyə ilə ŞKTR arasında əsas institusional əməkdaşlıq mexanizmi 1960-cı illərdə, aralarındakı iqtisadi əlaqələri idarə etmək üçün yaradılmış Koordinasiya Komitəsi idi. 1974–1983-cü illərdə türk siyasətçilər ŞKTR hökumətinin iclaslarına qatılır. ŞKTR-nin müstəqillik elanından sonra bu əlaqə forması dövlətlər arasındakı rəsmi münasibətlərlə əvəz olunur. Türkiyə dəfələrlə ŞKTR hökumətinin fəaliyyətini tanıdığını nümayiş etdirir, lakin bir çox xarici müşahidəçi adanın şimalındakı Türkiyə səfirliyinin xarici bir nümayəndəliyin normal səlahiyyətləri xaricində fəaliyyət göstərdiyini qeyd edir. İkitərəfli münasibətlərin iqtisadi tərəfi də müsbət dinamika göstərmir. 1974-cü ildən sonra Türkiyənin ŞKTR büdcəsinə qatqısı 80 % olaraq qiymətləndirilirdi, lakin 1990-cı ilə qədər dotasiya miqdarı 30–40%-a düşdü. Türkiyədəki müxalifət mətbuatı bəzən Şimali Kiprə yardımın 1980-ci illərdə iqtisadi performansı artmayan, Türkiyə üçün iqtisadi bir yük olduğu ilə şikayətlənir. ŞKTR hökuməti öz növbəsində, Türkiyənin veridiyi yardım miqdarının yetərli olmadığını bildirir və 1990-cı ildə Türkiyə ilə gömrük birliyi yaratmaq cəhdinin uğursuz olduğunu qeyd edir. Dövlətlər arasındakı münasibətlər, ŞKTR-da Türkiyədən olan məskunlaşanlar və adanın yerli əhalisi arasındakı sosial narazılıqlarla səbəb olur[2].
1994-cü ilə qədər KKTC ilə Türkiyə arasında ticarət və iqtisadi əlaqələr Birgə İqtisadi Komissiyanın iclasları çərçivəsində həyata keçirildi. Türkiyə ŞKTR-da Avropa Ədalət Məhkəməsinin qismən tanınmış dövlətin iqtisadiyyatına ciddi şəkildə təsir edən qərarından sonra ortaya çıxan iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün tədbirlər görməli olur. Türkiyə ŞKTR ixracatındakı azalmanı büdcəsi ilə kompensasiya edir. 1997-ci ildə ŞKTR ilə Türkiyə arasında iqtisadi və maliyyə mövzularında bir Tərəfdaşlıq Şurası yaradılmasına qərar verilir. Şura təhlükəsizlik, müdafiə və xarici siyasət sahələrində əməkdaşlığın həyata keçirilməsi üzərində işləyir. Dövlətlər arasında Ortaq İqtisadi Məkan yaradılması da planlaşdırılır. 1998-ci ilin yanvarında iki ölkə arasında Dövlət İnvestisiya Yardımına dair Saziş imzalanır.
1998-ci ilin fevralında Türkiyə ilə ŞKTR arasında Ticarət-İqtisadi Əməkdaşlıq və 1999-cu ildə hər iki ölkənin vətəndaşları üçün əlavə faydalar haqqında Saziş imzalanır. 2000-ci ilin əvvəlində ŞKTR bank böhranı ilə qarşılaşır. Bu zaman Türkiyə səlahiyyətliləri bunun aradan qaldırılması üçün maliyyə və texniki yardım göstərir. Böhranın inkişafı 2011-ci ildə Kiprdə bir sıra kütləvi etirazlara səbəb olur. 2018-ci il məlumatına görə Türkiyə Şimali Kipr Türk Respublikasının müstəqilliyini tanıyan yeganə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətdir[3].
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Cyprus country profile - BBC News". 2021-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-06.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-11-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-06.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-12-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-06.