Səma sferası
Səma sferası və ya göy sferası (lat. orbis coelestis) — göy cisimlərinin proqnozlaşdırıldığı ixtiyari radiuslu xəyali sfera: müxtəlif astrometrik problemləri həll etmək üçün istifadə olunur. Səma sferasının mərkəzi kimi müşahidəçinin gözü götürülür; bu halda müşahidəçi həm Yerin səthində, həm də kosmosun digər nöqtələrində yerləşə bilər (məsələn, onu Yerin mərkəzinə aid etmək olar). Yerdəki müşahidəçi üçün səma sferasının fırlanması səmadakı işıqlandırıcıların gündəlik hərəkətini təkrarlayır.
Hər bir göy cismi, sferanın mərkəzini cismin mərkəzi ilə birləşdirən düz xətt ilə kəsişdiyi göy sferasında bir nöqtəyə uyğundur. Səma sferasında işıqlandırıcıların mövqelərini və görünən hərəkətlərini öyrənərkən bu və ya digər fəza koordinat sistemi seçilir. İşıqlandırıcıların səma sferasında mövqelərinin hesablanması göy mexanikası və sferik triqonometriyadan istifadə etməklə aparılır və sferik astronomiyanın mövzusunu təşkil edir.
Səma sferasının gündəlik fırlanması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dünyanın oxu dünyanın mərkəzindən keçən xəyali bir xəttdir və onun ətrafında səma sferası fırlanır. Dünyanın oxu göy sferasının səthi ilə iki nöqtədə kəsişir — şimal qütbü və cənub qütbü. Göy sferasına daxildən baxdıqda səma sferasının fırlanması şimal qütbünün ətrafında saat əqrəbinin əksinə baş verir.
Səma ekvatoru, müstəvisi dünyanın oxuna perpendikulyar olan və göy sferasının mərkəzindən keçən göy sferasının böyük dairəsidir. Göy ekvatoru səma sferasını iki yarımkürəyə ayırır: şimal və cənub.
Astronomik obyektlər belə uzaq məsafələrdə yerləşdiyi üçün səmanın təxmini müşahidəsi onların həqiqi məsafələri haqqında heç bir məlumat vermir. Bütün göy cisimləri eyni dərəcədə uzaqda görünür, sanki böyük, lakin naməlum radiuslu bir kürənin içərisinə sabitlənmişdir.[1] Səma sferasını radiusda sonsuz hesab etmək olar. Bu o deməkdir ki, onun daxilindəki istənilən nöqtə, o cümlədən müşahidəçinin tutduğu nöqtə mərkəz hesab edilə bilər.[2] Bu həm də o deməkdir ki, bütün paralel xəttlər , istər bir-birindən millimetr məsafədə olsun, istərsə də Günəş sistemi boyunca, qrafik perspektivin yoxa çıxma nöqtəsinə bənzər bir nöqtədə kürə ilə kəsişir. Bütün paralel müstəvilər kürə ilə üst-üstə düşən böyük dairə şəklində kəsişir.[3]
Səma sferasının yunan tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səma sferalarının izahını ilkin olaraq Aristotel açıqlamağa çalışmışdır.[4] O, dünyanın təbii nizamını və quruluşunu təsvir edən "Aristotel fizikası" adlı bir sıra prinsiplər tərtib etdi. Digər yunan astronomları kimi, Aristotel də səma sferasını səma cisimlərinin hərəkətlərinin həndəsi nəzəriyyələri üçün istinad çərçivəsi kimi düşünürdü.[5]
Empedokl qeyd etmişdir ki, göylərin onun ətrafında (nisbətən yüksək) sürətlə hərəkət edən təbii səbəblərdən aşağıya doğru hərəkətə mane olan dairəvi hərəkətə görə Yeri sabit vəziyyətə gətirir. Aristotel Empedoklun modelini tənqid edərək, onun bu ifadəsinin son dərəcə absurd olduğunu iddia etmişdir.[6]
Səma koordinat sistemləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu anlayışlar səmadakı obyektlərin mövqelərini ölçmək üçün, çərçivələri başa düşmək üçün vacibdir. Yerdəki müəyyən istinad xəttləri və təyyarələr səma sferasına proyeksiya edildikdə istinad sistemlərinin əsasını təşkil edir. Bunlara Yerin ekvatoru, oxu və orbiti daxildir. Göy sferası ilə kəsişmə nöqtələrində bunlar müvafiq olaraq göy ekvatorunu , şimal və cənub göy qütblərini və ekliptikanı təşkil edir.[7] Ekvator və ekliptik sistemlərdən başqa, qalaktik koordinat sistemi kimi bəzi digər göy koordinat sistemləri xüsusi məqsədlər üçün uyğundur.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Newcomb, Simon; Holden, Edward Singleton. Astronomy (ingilis). H. Holt. 1890. 2024-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-24.
- ↑ Chauvenet, William. A manual of spherical and practical astronomy : embracing the general problems of spherical astronomy, the special applications to nautical astronomy, and the theory and use of fixed and portable astronomical instruments : with an appendix on the method of least squares. Philadelphia [etc.] : Lippincott. 1900.
- ↑ Newcomb, Simon. A compendium of spherical astronomy. New York, Macmillan Co.; London, Macmillan and Co. 1906.
- ↑ Lloyd, G. E. R. Early Greek Science: Thales to Aristotle (ingilis). Random House. 2012-09-30. 2024-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-24.
- ↑ Arthur Berry. Short History of Astronomy. London. John Murray. 1898.
- ↑ Frederick Hanley Seares. Practical Astronomy for Engineers. Stephens Publishing Company. 1909.
- ↑ "Eudoxus Homocentric Spheres". web.archive.org. 2011-05-16. Archived from the original on 2011-05-16. İstifadə tarixi: 2024-01-24.
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- MEASURING THE SKY A Quick Guide to the Celestial Sphere (GÖYÜN ÖLÇÜLMƏSİ Səma sferasına dair qısa bələdçi) – Jim Kaler, University of Illinois
- General Astronomy/The Celestial Sphere (Ümumi Astronomiya/Səma sferası) – Wikibooks
- Rotating Sky Explorer – University of Nebraska-Lincoln
- Interactive Sky Chart – SkyandTelescope.com at the Library of Congress Web Archives (archived 2005-06-13)
- Monthly skymaps Arxivləşdirilib 2007-09-13 at the Wayback Machine