Təbriz üsyanı (1571-1573)

Təbriz üsyanı — 1571–1573-cü ildə Təbrizdə Səfəvi hakimiyyətinə qarşı baş verən üsyan.

Arxaplan

XVI əsr ərzində Səfəvi dövlətində feodal istismarına qarşı dəfələrlə xalq üsyanı baş vermişdi. Ehtiyacın və ağır vergilərin təsiri altında əzilən kəndlilərin hərəkatı çox zaman şəhər yoxsulları və sənətkarların üsyanları ilə birləşirdi. Hərəkatın kütləviliyi, eyni zamanda kortəbiiliyi, dərvişlərin, təsadüfı şəxslərin üsyanlara rəhbərlik cəhdləri bu dövr kəndli üsyanlarının səciyyəvi cəhətləri olmuşdur. Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk dövründə zəhmətkeşlərin vəziyyəti bir qədər yaxşılaşmışdı. Lakin XVI əsrin 70-ci illərinin sonlarına doğru onların yaşayış şəraiti xeyli ağırlaşdı. Xalq kütlələrinin I Şah Təhmasibin siyasətindən və qızılbaş feodallarının zülmündən narazılığı 1571–1573-cü illərdə Təbrizdə şəhər yoxsullarının, sənətkarların baş vermiş üsyanında özünün parlaq ifadəsini tapdı. Həsən bəy Rumlu hərəkatın rəhbərləri sırasında sənətkarların və xırda tacirlərin (Mahudhazırlayan, Çəkməçi, Şalhazırlayanın oğlu, Dəvəçi və b.) adlarını xatırlatmışdır. 1571–1573-cü illərdə Təbriz üsyanına pəhləvanların rəhbərlik etməsi, üsyanın iştirakçılarının əsasən xırda sənətkar və alverçilərdən ibarət olması, iki ildən artıq bir müddətdə hər bir məhəllənin idarəsinin bir pəhləvana tapşırılması sübut edir ki, bu üsyan Təbriz cəvanmərd və pəhləvanlarının başçılığı ilə Heydəri və Neməti adı altında varlılarla-yoxsulların sinfi mübarizəsi olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Ustaclu Şahqulu Sultanın oğlu Allahqulu bəy İrəvan hakimi idi. Şah Təhmasib onu Təbrizə darğa təyin etmişdi . Allahqulu və onun mülazimləri Təbriz əhalisinə həddən artıq zülm edir, onlardan "Dəstur əl-əməl"də qeyd olunmuş miqdardan artıq vergi və mükəlləfiyyət alırdılar. Buna görə də şəhər sənətkarları, xırda alverçiləri və yoxsulları onun mülazimini döyüb, işgəncə verirlər.

Üsyanın gedişatı

Darğanın mühafızəçiləri əzişdirildi, Allahqulu bəy isə qaçmaqla öz həyatını xilas ola bildi. Qəzəblənmiş xalq kütlələri nəinki darğanın, habelə bir çox nəcabətli şəhər sakinlərinin, seyidlərin, ruhanilərin və varlı şəxslərin evlərinə hücum etdilər. Evlər talan olundu, dövlətli şəxslərin ailələri isə zorakılığa məruz qaldılar. Həsən bəy Rumlu yazır: "Hər bir küçədə sadə xalq içərisindən olan adamlar öz hakimiyyət bayraqlarını ucaltdılar: Pəhləvan Yari Sincar məhəlləsində, Nəcmi Vicuyə məhəlləsində, Topal Mustafanın oğlu Şərəf Sərv məhəlləsində, Şaltikənin oğlu Məhad Məhində, Ağa Məhəmməd Nübar məhəlləsində, Pəhləvan Əvəz Meydanda, Aslan Dərbi-Əlada, Mirzə Məlikani Göyçə ilə Dəvəçilər məhəlləsində, Əla Həsəncan Şeşgilarında". Təbrizdə bütün hakimiyyət üsyan 219 rəhbərlərinin əlinə keçdi. Mərkəzi hökumət nümayəndələri və ali feodal əyanları dəfələrlə I Şah Təhmasibə "qara camaatın qiyamının" yatırılması üçü n Təbrizə qoşun göndərilməsi zərurətini anlatmağa çalışdılar. Lakin Şah Təhmasib həmin məsləhətlərə diqqət yetirmədi. Şah zənn edirdi ki, üsyançılara qarşı qoşun yeridilməsi ağır nəticələr verə bilər, abad vilayət viran qalar, üsyanda iştirak etməyənlər həlak olarlar. Şah Təhmasib habelə ümid edirdi ki, təbrizlilərin üsyanı tədricən zəifləyər. Güman etmək olar ki, şahın qətiyyətsizliyinin başlıca səbəbi Səfəvi dövlətinin ağır vəziyyəti idi. Əsgərlər uzun illər ərzində məvacib almırdılar və buna görə də orduya etibar olunmurdu. Gilan vilayətini isə üsyan bürümüşdü. Buna görə də Şah Təhmasib Allahqulu bəyin yerinə Yusif bəy Ustaclını Təbriz hakimi təyin etdi. Yeni Təbriz hakimi şahın göstərişinə əsasən üsyançılarla danışıqlara başladı. Yusif bəy Ustaclı şəhərin kübarlarına qarşı mübarizəni dayandırmaq haqqında məhəllə rəhbərlərinin (kətxudaların) razılığını almağa müvəffəq oldu. Razılıq andla əsaslandırıldı və üsyanda iştirak etmiş şəxslərin cəzalandırılmayacağına təminat verildi. Lakin şəhərin ən yoxsul sakinləri əldə olunmuş sazişdən narazı qaldılar. Tezliklə Yusif bəyin hərbi xidmətçiləri ilə Pəhləvan Yarinin tərəfdarları arasında toqquşma baş verdi, bir neçə adam həlak oldu. Bu hadisədən sonra şəhərin bir çox məhəllələrində yenidən üsyan başlandı. Yusif bəy şahdan hərbi yardım istədi. Şiə üləmaları da üsyançılarla mübarizəyə cəlb olundular. Onların tərtib etdikləri fitva bəyan edilirdi ki, itaət etməyən qara camaatın qətlə yetirilməsi qanunidir, Allahın tələb etdiyi əməldir. Qaradağın irsi hakiminin oğlu Söhrab bəy şahın əmrinə əsasə hərbi hissələrlə Təbrizə daxil oldu və Sahibabad meydanını əl keçirdi. Onlar Yusif bəyin mülazimləri ilə birlikdə üsyana cəlb olunmuş məhəllələri mühasirəyə aldılar. Üsyanın rəhbərləri və fəal iştirakçıları müqavimətin davam etdirilməsini mənasız sayaraq gizləndilər. Yusif bəy üsyançılardan bir çoxunu girov kimi ələ keçirdi evlərdə axtarış apardı və üsyançıların əksəriyyəti həbs edildi. Həsən bəy Rumlu qeyd edir ki, "qara camaatın" bir çox rəhbərləri - Göyçə, Nəcmi, Şərəf, Şunci Mahudbasan, Çəkməçi Həsən, Diraz, Hacı, Çərtək Şahqulu, Mirzə Babaqulu, Göysatan Hüseyn edam olundular. Üsyan rəhbərlərindən olan Pəhləvan Yari, Pəhləvan Əvəz və Əla Həsəncan Söhrab bəy tərəfindən ələ keçirildilər. Söhrab bəy həmin şəxslərə aman vermək istədi. Lakin Yusif bəy israrla həbs olunmuş üsyan rəhbərlərini qətlə yetirməyi tələb etdi.

XVI əsr. Təbriz şəhərinin xəritəsi

Üsyanın nəticəsi

Hər üç üsyan rəhbəri Təbriz meydanında dar ağacından asıldı. Təbriz üsyanı başlanandan yalnız 2 il sonra – 1573-cü ildə yatırıldı. Üsyanın miqyası I Şah Təhmasibi elə vahiməyə salmışdı ki, o, üsyanın yalnız rəhbərlərini və 150 ən fəal iştirakçısını edam etməklə kifayətləndi. Şah 220 şəhərin talan edilməsinə və kütləvi cəza tədbirlərinə imkan vermədi. Təhmasib təbrizlilərin azadlıq istəklərinə bələd idi, dövlətin ağır vəziyyətdə olduğunu anlayırdı və buna görə də Təbriz kimi bir vilayətin əhalisinin güzəranını daha da pisləşdirmək istəmirdi. Şah hökuməti təbrizlilərə hətta bir sıra güzəştlərə getməyə məcbur oldu. I Şah Təhmasib şəhərin sənətkarlarından alınmalı olan verginin (malimühtərifə) məbləğini şəhər əhalisinə "bağışladı". Sonra isə Təbrizi bütün divan vergilərindən azad etdi. Beləliklə, şəhər vergi toxunulmazlığı (immuniteti) qazandı. Təbriz üsyanı xalq hərəkatının qüdrətini və miqyasını aşkara çıxardı. Üsyan yatırıldı, lakin müəyyən uğurlar əldə edildi, şəhər sakinlərinin güzəranı bir qədər yüngülləşdi.

Təbriz üsyanı tarixşünaslıqda

1571–1573-cü illərdə Təbrizdə baş vermiş silahlı üsyan haqqında məlumat verən dövrün ilk müəllifi Həsənbəy Rumlu olmuşdur. Qazi Əhməd Qumi, Fəzli İsfahani, İsgəndər Münşi qısa da olsa bu üsyan haqqında məlumat vermişlər. Ə. Ə. Rəhmani yazır ki, Həsənbəy Rumlu ilə İsgəndər Münşinin bu hadisəyə aid verdiyi məlumatlar arasında xüsusi fərq yoxdur.

Lakin İsgəndər Münşinin verdiyi məlumatı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, "bir-birinə qarşı olan iki dəstə vuruşmuşdur". O yazır: "bu qiyam və iğtişaşda hər bir məhəllənin əclafı və hər bir küçənin ovbaşının başına özbaşınalıq sevdası düşmüşdü. Onlar qiyam və iğtişaşa başladılar. Şəhər əhalisi arasındakı iki dəstəlik artıq yenidən şiddətlənərək bir-birinin qanlarını tökməyə başladılar". İsgəndər Münşinin bu məlumatı özlüyündə yoxsullar yaşayan küçə və məhəllə sakinlərinin şəhəri idarə etmək üstündə varlılara qarşı mübarizəsini əks etdirir. Digər tərəfdən, 1571-ci ildə Təbrizdə olmuş Alessandrinin yazdığı ilə İsgəndər Münşinin yazdığında uyğunluq vardır. Alessandri Heydəri və nemətilərin vuruşmasını, İsgəndər Münşi isə şəhərdə iki dəstənin vuruşması olduğunu qeyd etmişdir. Alessandri yazır ki, Heydəri və Neməti adı altında Təbrizin doqquz böyük məhəllə sakinləri arasında həmişə düşmənçilik var idi. Bu düşmənçilik 1541-ci ildən başlayaraq uzun müddət davam edirdi. Bir-birinə qarşı olan bu iki qüvvənin mübarizəsi yüksələrək 1571-ci ildə silahlı üsyan səviyyəsinə çatdı. Mübarizə din pərdəsi altında gedən bir-birinə zidd olan iki dəstənin (sinfin), varlılarla-yoxsulların mübarizəsi idi.

1571–1573-cü illərdə Təbriz üsyanına pəhləvanların rəhbərlik etməsi, üsyanın iştirakçılarının əsasən xırda sənətkar və alverçilərdən ibarət olması, iki ildən artıq bir müddətdə hər bir məhəllənin idarəsinin bir pəhləvana tapşırılması sübut edir ki, bu üsyan Təbriz cəvanmərd və pəhləvanlarının başçılığı ilə Heydəri və Neməti adı altında varlılarla-yoxsulların sinfi mübarizəsi olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Ustaclu Şahqulu Sultanın oğlu Allahqulu bəy İrəvan hakimi idi. Şah Təhmasib onu Təbrizə darğa təyin etmişdi. Allahqulu və onun mülazimləri Təbriz əhalisinə həddən artıq zülm edir, onlardan "Dəstur əl-əməl"də qeyd olunmuş miqdardan artıq vergi və mükəlləfiyyət alırdılar. Buna görə də şəhər sənətkarları, xırda alverçiləri və yoxsulları onun mülazimini döyüb, işgəncə verirlər. Allahqulu bəy yalan vədlərlə öz mülazimini üsyançıların əlindən alır. Bir neçə gün sonra Allahqulu bəy onun mülaziminə işgəncə vermiş adamlardan birini tutub öldürür. Öldürülən adamın qohumları Allahqulu bəydən icazə almadan cənazəni götürüb Gəcil qəbiristanlığına aparırlar. Xeyli sənətkar, tacir toplaşır, dəfn mərasimi Şah Təhmasibin və darğanın zülmünə qarşı nümayişə çevrilir. Allahqulu bəy bu vəziyyəti görür və nümayişçiləri dağıtmaq, dəfn olunmuş şəxsin cəsədini qəbirdən çıxarmaq üçün mülazimlərini qəbiristanlığa göndərir. Qəbiristanlığa toplaşanlarla mülazimlər arasında toqquşma baş verir. Nümayişçilər qabaqcadan özləri ilə qəbiristanlığa gətirdikləri müxtəlif silahlarla mülazimlərə hücum edirlər. Həsən bəy Rumlu yazır ki, "əclaflar" (üsyançılar – S. O.) şəmşirləri qından çıxararaq Allahqulu bəyin bəzi mülazimlərini yaralayıb öldürürlər . Allahqulu bəy qorxuya düşüb evində gizlənir. Onun mülazimlərindən bir neçə nəfəri yaralanır və həlak olur. Üsyançılar darğanın və varlıların evlərinə hücum edib, onların mallarını ələ keçirir, evlərini dağıdırlar. Qazi Əhməd Qumi yazır ki, seyidlər, qazilər, əyan və əşraf elə vahiməyə düşürlər ki, bunu demək və yazmaqla qurtarmaq olmaz. Gəcil qəbiristanındakı bu döyüş silahlı üsyana bir işarə oldu. Üsyançılar hər bir küçə və məhəllədə şəhərin idarəsini ələ keçirdilər. Demək olar ki, şəhərin idarə olunması üsyançıların tam ixtiyarına keçmişdi. Münşi yazır: "Bu qovğa və qiyamda hər məhəllə əclafı və hər küçə ovbaşı özbaşınalıq xəyalına düşüb, qiyam və fəsada başladı. Qazi Əhməd Quminin sözlərilə desək, hər bir küçədə əclaflardan biri istiqlaliyyət bayrağını dalğalandırırdı. İsgəndər Münşi Təbrizdə, Qeysəriyyədə və bazarlarda alverin kəsildiyini, ev və dükanların qapısının bağlı olduğunu, küçələrdə gəliş-gedişin kəsildiyini bildirmişdir. Lakin əslində bu məlumat varlılara aid idi. Xırda tacirlər və sənətkarlar öz gündəlik işlərini davam etdirirdilər. Əks təqdirdə Təbriz kimi böyük və çox əhaliyə malik bu şəhərdə üsyançıların ixtiyarında qaldığı iki ildən artıq bir müddətdə normal vəziyyət yarana bilməzdi. Hər bir məhəllə və küçədə qayda-qanunu qorumaq, şəhərdə sakitlik yaratmaq üçün üsyan başçılarından biri məsuliyyəti öz üzərinə götürürdü: Pəhləvan Nəcmi-Vicuyə məhəlləsində, Topal Mustafanın oğlu Şərəf Sərv darvazasında, Şal tikənin oğlu Mahad-Məhin məhəlləsində, Ağa Məhəmməd Novbər məhəlləsində, Pəhləvan Əvəz Meydanda, Pəhləvan Aslan Dərbi-Əlada (Surxabda yerləşirdi), Məlikani Mustafa Dəvəçilər məhəlləsində, Əla Həsəncan Şeşgilanda asayişin qorunmasına rəhbərlik edirdilər. Şəhərin digər küçə, bazar və meydanlarında üsyan başçılarının təyin etdikləri şəxslər intizamı qoruyurdular Yuxarıdakı məlumatdan aydın olur ki, Təbriz bütünlüklə üsyançıların əlinə keçmişdi. Şəhər iki ilə yaxın bir müddətdə üsyançıların ixtiyarında qalmışdı. Təbrizin bəzi din xadimləri və şəhər əyanları üsyanı yatırmaq üçün Şah Təhmasibdən Təbrizə əlavə qoşun qüvvəsi göndərilməsini xahiş etdilər. Lakin şah onların xahişinə əhəmiyyət vermədi. Fəzli İsfahani bunu Şah Təhmasibin Təbrizdə şiə təriqətinə mənsub adamlara toxunmaq istəməməsi ilə əlaqələndirir. Qərbi Almaniyanın müasir alimi Röhrbörn də bu məsələdən bəhs edərkən eynilə yuxarıda qeyd edilən səbəbi əsas götürmüşdür. Əslində isə Şah Təhmasib üsyanın genişlənməsindən vahiməyə düşmüşdü. İ. P. Petruşevski bunun səbəbini Şah Təhmasib və Qızılbaş dövlətinin vəziyyətinin ağırlığı və xəzinənin boş olması ilə izah edir. Halbuki həmin dövrdə Alessandrinin yazdığına görə, şahın illik mədaxili üç milyon qızıl sikkəyə bərabər idi. Şah beş min nəfər qoruyucuya muzd verirdi. Üsyan məğlub edildikdən üç il sonra (1576) Şah Təhmasib öldü.

Mənbə

• Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)). Bakı: Elm nəşriyyat. Nailə Vəlixanlı. 2007. səh. 592.
• И. П. Петрушевский. Восстание ремесленпиков и городскои бедноты в Тебризе в 1571-1573 гг. Bakı: Elm nəşriyyat. 1949. səh. 214.
• S.M. Onullahi. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı. 1982.
• Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 407. ISBN 978-9952-34-101-0.