Talışların etnogenezi
Talışların etnogenezi — cənubi Qafqazda və İranın şimal-qərbi ərazisində baş vermiş irandilli[1][2] xalqın formalaşması prosesidir.
Talışların əcdadları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Alim və tarixçilərin hekayələrinə görə, talışların mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya var. Talışların kaspilərdən[3] əmələ gəlməsi ilə bağlı fikirlər, mənşəyinin qədim midyalılardan[4] olan versiyaları var. Bəzi alimlər talışların skiflərin gel[5] tayfasından mənşəyi haqqında mübahisə edirlər, lakin daha çox alimlər kadusiləri[6] talışların əcdadları kimi hesab edirlər.
Sadiq İsfahani cənubi Qafqaz talışlarını “Gilan tayfası” adlandırıb, öz adını Yafətin oğlu Talışdan götürüb.[7]
Mənşəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Talışların etnogenezinin aydınlaşdırılması müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Əvvəla, bu, dilin materialları, toponimikası, mifologiyası, tarixi əfsanələri və s. ilə kompensasiya oluna bilən tarixi fakt bazasıdır. “Talış” toponimi orta əsr ərəb mənbələrindən məlumdur. Məsələn talışları “əl-talasan” adlandıran ərəb tarixçisi ət-Təbəri yazır: “Azərbaycan ətrafındakı dağlarda ərəblərə tabe olmayan, azad və müstəqil olan gellər (qədim kadusilərin tayfalarından biri) və ət-Tailasan kimi xalqlar yaşayırdı”.[8]
Talışların etnogenezi məsələsində hələ də çox boş yerlər var. Qafqazın əksər xalqlarından fərqli olaraq, şimal talışlarının genetik müxtəlifliyi hələ də praktiki olaraq öyrənilməmişdir. Yalnız Azərbaycanın Lerik rayonunun Pirəsora kəndinin talışlarında haptoqlobinin, transferrinin, qrupa xas komponentin və albuminin demoqrafik quruluşu və genetik polimorfizmi haqqında məlumat var.[9]
Genetikası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Talış əhalisinin kənd sakinləri arasında uzunömürlülük geniş yayılmışdır ki, bu da əsasən dağların çirklənməmiş yaşayış yeri, orta və çox vaxt bitki əsaslı qidalanma və daimi fiziki əmək sayəsində asanlaşdırılır. Talış dağlarına ekspedisiya zamanı kökəlmiş talışları tapmaq mümkün deyildi. Eyni zamanda, bəzi talış ailələrində gözlənilən ömür uzunluğunun xüsusilə yüksək olması uzunömürlülüyün genetik komponentinin mövcudluğundan xəbər verir. Pirasora kəndində aparılan populyasiya-genetik tədqiqatlar göstərdi ki, tədqiq olunan lokusların heç biri üçün Hardi-Vaynberq tarazlığından kənarlaşma yoxdur. Araşdırmalar nəticəsində talış əhalisinin gen tezlikləri göstərib ki, talışlarla Şiraz iranlıları arasında genetik məsafə ən kiçikdir.[10]
Antropologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Talışların antropoloji tipini ən ətraflı Nikolay Anserov tədqiq etmişdir. O, antropoloji xüsusiyyətlərinə görə aran talışlarının Qərbi Asiya (armenoid) tipinə aid olduğu, dağlıq rayonlarda isə bu tipin “iranlı” ilə qarışdığı qənaətinə gəlir. Viktor Bunak da öz növbəsində Xəzər ovalığının talışlarını Yaxın Şərq tipli “Qarabağ variantı”na yaxınlaşdırır, Kosmoliya bölgəsinin talışlarını isə Xəzərin “Elbur” (və ya “Araks”) variantına aid edir. Georgiy Debets[ru] isə əksinə, talışları xəzər antropoloji tipinin tərkibinə daxil edir. R. D. Muğanlinskinin topladığı materiallardan məlum olur ki, talışlar sifətinin bir çox xüsusiyyətlərinə və saç düzümünün inkişafına görə Qərbi Asiyadan daha çox kaspi tipinin nümayəndələrinə daha yaxındırlar.[11]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Айдын Балаев. Этноязыковые процессы в Азербайджане в ХIХ-ХХ вв. — Nurlar, 2005. — 9 с. — 336 с. — ISBN 978-9952-403-46-6.
- ↑ В. К. Гарданов. Хозяйство и материальная культура народов Кавказа в XIX- XX вв: материалы к "Кавказскому историко-этнографическому атласу.". — Наука; Глав. ред. восточной лит-ры, 1971. — 143 с. — 266 с.
- ↑ Р. М. Касимова. Антропологические исследования современного населения Азербайджанской ССР. — Elm, 1975. — 46 с. — 118 с.
- ↑ Кавказ: история, народы, культура, религии. — Восточная литература, 2007. — 183 с. — 424 с. — ISBN 978-5-02-018505-0.
- ↑ Сборник статей. Ars Islamica. В честь Станислава Михайловича Прозорова. — Litres, 2018-01-12. — 350 с. — 873 с. — ISBN 978-5-04-098105-2.
- ↑ Ономастика Востока. — Изд-во «Наука», Глав. красный. восточная лит-ра, 1980. — 143 с. — 298 с.
- ↑ Аликбер Калабекович Аликберов. Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу Бакр ад-Дарбанди и его суфийская энциклопедия "Райхан ал-хака'ик" (XI-XII) вв.) / ред. Прозоров С. М. — Москва: Издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2003. — С. 111. — 847 с. — ISBN 978-5-02-018190-8.
- ↑ А. А. Мамедов, А. Б. Оришев. ЭТНОГЕНЕЗ ТАЛЫШСКОГО НАРОДА (рус.) // Фундаментальные исследования. — 2015. — Т. 4, вып. 2. — ISSN 1812-7339.
- ↑ Асадова Первин Шамсаддия кызы. ГЕНЕТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ТАЛЫШЕЙ АЗЕРБАЙДЖАНА ПО ДАННЫМ О ПОЛИМОРФИЗМЕ МИТОХОНДРИАЛЬНОИ ДНК, Y-ХРОМОСОМЫ И ИММУНО-БИОХИМИЧЕСКИХ МАРКЕРОВ // Институт общей генетики имени Н.И. Вавилова РАН. — Москва- 2010.
- ↑ Назарова Ариадна Филипповна. Структура популяций, микроэволюция и изменчивость населения Евразии. — г Нижний Новгород 2006.
- ↑ Касимова Р. М. Антропологические исследования современного населения Азербайджанской ССР. — Баку: Элм, 1975. — С. 45—46.