Yekbun
| Yekbun | |
|---|---|
| ing. Yekbûn | |
| Yaranma tarixi | 1989 |
| Mərkəzi | SSRİ |
| Qurucusu | Mehmed Babayev |
Yekbun (azərb. Birlik) — Sovet İttifaqında kürdlər arasında yaradılmış və kürd mədəniyyətini Sovet İttifaqı sərhədləri daxilində muxtar etmək və Kürdüstanın muxtariyyətini qurmaq üçün fəaliyyət göstərən kürd siyasi təşkilatı.
1980-ci illərin yenidənqurma siyasətlərindən sonra sovet kürdlərinin mədəni səyləri və muxtariyyət tələbləri özünü daha qabarıq göstərdi. Bütün respublikalarda yaşayan kürdlər 1989-cu ildə Yekbun adlı təşkilatda birləşərək Kürdüstan qəzasını yenidən qurulması üçün çalışdılar. Sovet hakimiyyəti kürd muxtariyyətinin yenidən qurulması üzərində işləməyə başladı, lakin ideoloji fərqliliklər, azəri-erməni münaqişələri, Türkiyənin müdaxiləsi və Sovet İttifaqının dağılması kimi səbəblərdən Kürd Muxtar Vilayəti yaradıla bilmədi.
1989-cu il siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə, ölkədə cəmi 152.717 kürd yaşayırdı.
Yekbundan əvvəl muxtariyyət təşəbbüsləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının baş katibi İosif Stalinin 1953-cü ildə vəfatından sonrakı dövrdə sovet kürdlərinin həyata keçirdikləri siyasət, Orta Şərq və Avropada yaşayan kürd diasporu ilə əlaqələrinin artması ilə daha geniş miqyas aldı. Keçmiş sürgün siyasətləri kürd probleminin spesifik regional həlli üçün ideyaların hazırlanmasına və müzakirəsinə töhfə verdi. Dövrün üçüncü dünya ölkələrinə təsir etmək məqsədi daşıyan sovet siyasəti nəticəsində sovet kürd qurumlarının meydana çıxması sürətlə artdı. 1961-ci ilin əvvəllərində Sovet İttifaqının bir çox üzvləri, o cümlədən Mehmed Babayev, Şamil Əsgərov, Kanat Kürdoyev, Useyne Sadıqov, Zaare Evdi Sadıqov, Sano Migiyev, Mamed Tahirov, Temure Əliyev, Mehmed Əziz, Hüseyne Nevo, Çerkeze Bako və M. Abdullayev, müxtəlif respublikalardan olan kürd fəallar Laçın mərkəzli muxtar vilayətin, "Kürd Muxtar Vilayəti"nin yenidən qurulması üçün danışıqlar aparmaq üçün Moskvaya gediblər. Ərizənin mətnində "Qırmızı Kürdüstanın yenidən qurulması mümkün olmadıqda, Qazaxıstan ərazisində kürd muxtariyyətinin yaradılması" məqaləsi də yer alıb. Nümayəndə heyətini qəbul edən S. A. Panamaryov, Sov. İKP MK-nın məsul işçilərindən İ. V. Vader və K. N. Şumanski İraqda kürdlərlə ərəblər arasında müharibənin getdiyi bir vaxtda Sovet İttifaqının öz ərazisində kürd muxtariyyəti yarada bilməyəcəyini və belə bir addım atılsa, dünya ictimai rəy İraqda üsyanın sovetlər tərəfindən planlaşdırıldığı və həyata keçirildiyi ittihamı ilə üzləşəcək. Bununla belə, rəsmilər sovet respublikalarında mədəni muxtariyyətin təməlinin qoyulmasını təklif etdilər və İraqda müharibə başa çatdıqdan sonra Kürdüstan muxtariyyəti məsələsini həll edə biləcəklərini bildirdilər. Muxtariyyət tələbi həm də müxtəlif vəziyyətlərlə, məsələn, Ermənistan və Azərbaycan arasında regional və tarixi məsələlərlə bağlı düşmənçilik münasibətilə üst-üstə düşürdü. 1963-cü ilin əvvəllərində bir qrup erməni kürd Azərbaycanda muxtar vilayətin yaradılmasını tələb edərək parlamentin sədri Mehmed İsgəndərovla görüşlər keçirib. Tələblər qəti şəkildə rədd edildi və əlavə olaraq Azərbaycan administrasiyasında narahatlıq yaradıb. Sovet kürdləri Sovet İttifaqı dövründə əldə etdikləri milli hüquqlar ilə 1930–1940-cı illərdəki məcburi köç arasında balans siyasətini saxlamalı oldular.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1980-ci illərdə ortaya çıxan yenidənqurma siyasətləri tarixi araşdırmaların sürətlənməsinə və sovet kürdləri arasında milli məsələ ilə bağlı əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha radikal müzakirələrin yaranmasına səbəb oldu. Bu dövrün müzakirələrində sovet kürdləri arasında müzakirələr gedirdi ki, Andropov 1982-ci ilin dekabr ayında çıxışında xaricdəki qardaş və bacıları, sovet xalqı ilə birlikdə kürdləri də xatırlatdığı kimi, Andropovun Yaxın Şərq kürdlərinə müstəqillik istəməməsi ilə bağlı müzakirələr gedirdi. Bu dövrdə sovet kürd fəalları Sovet İttifaqından kənarda kürd məsələsinə daha çox diqqət yetirməyə başladılar. Sovet İttifaqı parlamentinin 1-ci qurultayının 1989-cu il mayın 25-də keçiriləcəyini öyrənən Mehmed Babayev və M. S. Mustafayev kimi bəzi sovet kürd fəalları qurultaydan əvvəl Moskvanın Puşkin meydanında mitinq keçirməyi qərara aldılar. 1989-cu ilin mart ayında Qazaxıstanın Aşıbulaq kəndində Knyaze Eliye Aşikin evində Babayev və Mustafayevin rəhbərliyi ilə yığıncaq keçirildi. İclasda "Yekbun" adı altında yaradılacaq yeni birləşmənin məqsəd və vəzifələri müəyyən edilib və keçiriləcək mitinqin təfərrüatları müzakirə edilib. 1989-cu il mayın 21-də 9 sovet respublikasının nümayəndələrinin iştirakı ilə "Yekbun" adlı Sovet Kürdləri İttifaqı yaradıldı. Yekbun proqramında assimilyasiyanın qarşısını almaq üçün kürd ictimai və mədəni təşkilatlarının birləşdirilməsi, kürdlərin yaşadıqları bölgələrdə əyalət, qəsəbə və kənd sovetlərinin yaradılması, ləğv edilmiş Kürd Muxtariyyəti Kürdüstan qəzasının yenidən qurulması səylərinin davam etdirilməsi, bütün bunlar üçün Sovet İttifaqı parlamentinə lazımi təklif və tövsiyələr qəbul edildi. Lakin Kürdüstan qəzasının yerləşdiyi torpaqlarda kürd muxtariyyətinin yaradılması məqsədinə nail olmaq mümkün olmadıqda, Sovet İttifaqının istənilən bölgəsində kürdlərin birgə yaşadığı başqa bir bölgə üçün danışıqlar aparıldı. Bu fəaliyyətlər çərçivəsində qurum bütün respublikalarda jurnal nəşr etmək üçün icazə almış və 19 sentyabr 1991-ci ildə Qazaxıstanın paytaxtı Almatıda "Kürdüstan" qəzeti ilə birlikdə nəşrə başlamışdır. Erməni Şərqşünaslıq İnstitutunun Kürdologiya şöbəsinin müdiri Şakro Mqoi "kürd hərbçiliyinin mütərəqqi dünyasını" təsvir edərkən, sovet idarəçilərinin kürdlərə qarşı həyata keçirdiyi siyasəti tez-tez tənqid edirdi. 1990-cı illərdə Türkiyə-PKK qarşıdurmasının artması, paralel olaraq kəndlərin boşaldılması, Səddam Hüseyn dövründə İraqda kürdlərə qarşı hərbi əməliyyatlar və bunun nəticəsində hər iki respublikada kürdlərə qarşı zorakılıq aktlarının artması kimi vəziyyətlər Dağlıq Qarabağ bölgəsində ermənilərlə azərbaycanlılar arasında yaranan gərginlik, kürd məsələsini daxili problemdən milli problemə çevirmək ideyası ilə sovet kürd fəallarının birləşməsinə səbəb oldu. Bu vəziyyət 1990-cı ilin iyulunda Sovet İttifaqından kənarda olan kürd silahlılarının və ziyalılarının da iştirak etdiyi konfransda açıq şəkildə vurğulanmışdır. Bu dövrdə Sovet hakimiyyətinə Yaxın Şərqdəki kürdlərə biganəliklərini tənqid edən çoxlu məktublar göndərildi. 1989–1990-cı illərdə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Orta Asiya və Zaqafqaziyadan olan kürdlər Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Rostov vilayəti, Adıge Respublikası, Krasnodar və Stavropol bölgələrinə intensiv şəkildə miqrasiya etdilər. Sov. İKP MK-nın 1989-cu il sentyabrın 20-də keçirilən ümumi yığıncağında kürd məsələsi gündəmə gətirildi. 1990-cı il sentyabrın 25–26-da Mərkəzi Komitənin qərarı ilə "SSRİ kürdləri: tarix və indiki faktlar" adlı beynəlxalq konfrans keçirildi. Marksizm-Leninizm İnstitutunun kürdlərin yaşadıqları ölkələrdəki şöbələrinin töhfəsi ilə keçirilən konfransa Türkiyə, İran, İraq, Suriya, Almaniya və Fransadan olan kürd nümayəndələri də qatılıb. Konfransda çıxış edən Mehmed Babayev muxtar bölgədə israrlı olduqlarını bildirib və mövzu ilə bağlı bunları deyib;
|
Konfransımız SSRİ Rəyasət Heyətindən və Sovet hökumətindən kürd muxtariyyətinin yenidən qurulmasını tələb etməsə, bizim buradakı çıxışlarımız boşa çıxacaq. Yaşadığımız bütün problemlərdən və hadisələrdən sonra muxtariyyət əldə edə bilməsək, Sovet İttifaqında tamamilə yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşəcəyik. Sovet İttifaqında muxtariyyəti olmayan insanlar ictimaiyyətin üzvü hesab edilmir. Bəzi yoldaşlar belə deyirlər: Yaşadığımız müxtəlif rayonlarda məktəblər açılmalı, qəzetlər buraxılmalı, dərsliklər çap edilməlidir. Bu nə bizim iqtisadi maraqlarımıza, nə də dövlətin xeyrinədir. Kürdlər Sovet İttifaqının hər yerinə səpələnmişdir. Heç bir əyalətdə 300-dən çox kürd ailəsi yoxdur. Hər yüz ailəyə məktəb açılacaq, yoxsa qəzet? bilirik ki, İrəvanda çap olunan qəzet 10-12 günə başqa bölgələrə çatır! | 
|
Yekbunun israrlı cəhdləri nəticəsində sovet hakimiyyəti kürd muxtariyyətinin yenidən qurulması üzrə dövlət komissiyası və sədrliyi ilə 8 parlamentari və 4 kürd nümayəndəsindən ibarət "Kürd xalqının problemləri üzrə" xüsusi komissiya yaratmağa söz verdi. Sovet deputatı Vitali Sobolev, 20 noyabr 1990-cı ildə çağırıldı. Komissiyanın missiyası "kürd muxtariyyəti ilə bağlı faktları üzə çıxarmaq üçün arxiv sənədlərini araşdırmaq və kürdlərin yaşadıqları respublikalarda kürdlərin muxtar respublikaya ehtiyacı olub-olmadığını müəyyən etmək üçün araşdırmalar aparmaq" idi. 1991-ci ilin mayında Mixail Qorbaçovun müavini Q. Revenkov Kürd muxtar vilayətinin yaradılması ilə bağlı müsbət fikirləri ilə bağlı belə bir açıqlama verdi:
|
|
Yoldaş Qorbaçov sizə salam göndərir. O, Kürdüstan muxtar regionunun yenidən qurulması istiqamətində fəaliyyətinizi yüksək qiymətləndirir. Artıq sizə Qızıl Kürdüstanın qurulacağı ilə bağlı müjdə verə bilərəm. Ümid edirik ki, bir neçə aydan sonra muxtariyyət elan edəcəyik. Bu məsələ Azərbaycan administrasiyası ilə də müzakirə olunub. Bu müddətdə rayon əhalisini hazırlamalıyıq. İctimai rəy yaratmaq üçün dövlət televiziyasından və sovet mətbuatından yaxşı istifadə edin. Müxtəlif respublikalarda yaşayan soydaşlarınızı hazırlayın və səfərbər edin. |
|
Bu dövrdə Yekbun iki qrupa bölündü: "muxtariyyətçilər" və "mədəniyyətçilər". "Muxtariyyətçilər" yeganə həll yolunun muxtariyyət olduğunu iddia edərkən, "mədəniyyətçilər" mədəni muxtariyyətin müdafiə olunmalı olduğunu bildirdilər. Qrup arasında kəskin fikir ayrılığı mübarizənin ümumi gedişinə təsir etdi. Əslində, SSRİ Ali Sovetinin rəsmisi Rafiq Nişanov Yekbun nümayəndə heyətinə "əvvəla, Qırmızı Kürdüstanın dirçəlişi ilə bağlı fikirlərinizi aydınlaşdırmadan yanıma gəlməyin, əks halda problemi həll edə bilmərik." dedi. Bütün müsbət inkişaflara baxmayaraq; Yekbün nümayəndələri arasında intellektual birliyin olmaması, yaradılması arzulanan muxtariyyətin Azərbaycan-Ermənistan münaqişələrinin şiddətləndiyi coğrafiyada yerləşməsi, Türkiyə hökumətinin müdaxilələri və Sovet İttifaqının dağılması nəticəsində kürd muxtar vilayətinin yaradılması mümkün olmamışdır. 1992-ci ildə Vəkil Mustafayevin rəhbərliyi ilə yaradılan "Qafqaz Kürdüstanı Azadlıq Hərəkatı" adlı qrup Rusiya və Ermənistanın dəstəyi ilə Qırmızı Kürdüstanın yaradıldığını bəyan etsə də, uğur qazana bilməyib.