İqnats Zemmelveys

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
İqnats Zemmelveys
alm. Ignaz Philipp Semmelweis‎
Semmelweis Ignác-001.png
Doğum tarixi 1 iyul 1818(1818-07-01)[1][2][3][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 13 avqust 1865(1865-08-13)[4][1][2][…] (47 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı
Elm sahəsi Mamalıq elmi, ginekologiya, cərrahiyyə
İş yeri Budapeşt Universiteti
Alma-mater Vyana Universiteti
Budapeşt Universiteti
Təhsili
Tanınır Aspetika banisi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İqnats Filipp Zemmelveys (alm. Ignaz Philipp Semmelweis‎, mac. Ignaz Semmelweis; 1 iyul 1818(1818-07-01)[1][2][3][…], Buda – 13 avqust 1865(1865-08-13)[4][1][2][…], Oberdöbling[d]) — Macarıstan mama həkimi, professor. Zahı qızdırmasının səbələrini təyin etdiyi üçün ona "analar xilaskar" ləqəbi verilmişdir. Aseptika banilərindən biri hesab olunur. O, tibbdə əlləri və alətləri xlor suyu ilə yumaq təcrübəsini tətbiq etmişdir.[5][6][7] Görkəmli ginekoloq cərrah kimi tarixə düşdü. Macarıstanda qeysər kəsiyi əməliyyatını keçirən ilk həkim olmuşdur, bundan başqa ölkədə yumurtalıq üzərində əməliyyatı ilk o, etmişdir.[8][9]

Vyana Mərkəzi Xəstəxanasında işləyərkən Zemmelveys təzəcə doğmuş qadınlar arasında ölüm nisbətini 0.85%-ə endirdi, halbuki əvvəlki illərdə bütün Avropada xəstəxanadaxili zahı qızdırma səbəbindən pasiyent qadın və uşaqların 60%-ı vəfat edirdi. Zemmelveysın kəşfi o dövrün təbabətində yayılmış bir neçə ehkamı təkzib edirdi, həmkarlarının əksəriyyəti onun təcrübəsini tətbiq etməyi qəti şəkildə rədd edirdilər, müdiriyyət isə onu öz mövqeyiləri üçün təhlükə hesab edirdilər.[10][11][12]

Elmi ictimaiyyətin müqavimətinə görə Zemmelveys sinir pozuntusu keçirdi və depressiya inkişaf etməyə başladı. 1865-ci ildə qırx yeddi yaşlı Zemmelveys razılığı olmadan psixiatrik xəstəxanaya yerləşdirilmiş və iki həftə sonra orada klinikanın əməkdaşları tərəfindən döyülərək öldürülmüşdür.[13]

Bir neçə onillikdən sonra Zemmelveysın kəşfi və onun aseptik emalın praktiki tətbiq edilmə metodikası geniş nüfuz qazandı, alimin adı tarixə keçdi, bir neçə təhsil müəssisəsi və tibb sahəsində xidmətlərə görə təqdim olunan mükafatlar onun şərəfinə adlandırıldı.[14][5]

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqnatsın valdeyinləri Tereziya Müller və Yozef Zemmelveys, 1873-cü ilə aid rəsmlər

Ailəsi və ilkin illəri[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqnats Zemmelveys 1 iyul 1918-ci ildə Taban şəhərində katolik ailəsində anadan olmuşdur. O, atası Yozef (1778—1846) və anası Terezanın (1789—1844, evlilikdən öncəki soyadı Müller idi) on uşağından beşincisi idi.[15] Atası Ayzenştadtlı idi, anasının soyu isə şvablar adlı alman etnik qrupundan idi.[16] 1570-ci ilə qədər onların nəslini tədqiq etmək mümkün olmuşdur, ailəsinin əcdadları kiçik Marczfalva kəndində yaşamışdılar. Budanın tarixi bölgəsi olan Tabanda XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən etnik serblər məskunlaşmağa başlamışdılar. Yozef və Terezanın böyük ailəsi Budapeştin "Apron, 1-3" küçəsində yerləşən evdə yaşamışdılar. XIX əsrin əvvəllərində Macarıstanın yoxsulluq və repressiya yaşadığı dövrdə, Yozef uğurlu ticarətçi idi və ailəsini bolluq içində yaşadırdı. Ətrafındakıların xatirələrinə əsasən, uşaqlıq və yeniyetməlik illərində İqnats həmyaşıdları və müəllimləri tərəfindən sevilən, yumşaq xasiyyətli və şən uşaq idi. Ailə içində ona "Natsi" deyilirdi.[17][18][11]

Təhsili[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zemmelveysin uşaqlıq portreti. Lenart Landaunun əsəri, 1830

1837-ci ildə İqnats Zemmelveys katolik gimnaziyasını fərqlənmə nişanı ilə bitirdi və atasının məsləhəti ilə Vyana Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil oldu. Cəmi bir neçə həftədən sonra gənc oğlan anladı ki, hərbi hakim karyerası onu cəlb eləmir.[19] Bir dostu sayəsində o, professor Yozef Berresin anatomiya dərsində iştirak etdi ki, orada müəllim nümunəvi meyiti yarma prosesini göstərirdi. İqnats insan bədəni quruluşundan o qədər təsirləndi ki, həmən fakultəsi və ixtisas fənnini dəyişərək, tibb şöbəsinə keçməyə qərar aldı. Vyanada birinci kursu bitirdikdən sonra Macarıstana qayıtdı və iki il Peşt Universitetinin nəzdində tibb məktəbində oxudu, 1841-ci ildə isə təhsilini o dövrdə Avropanın ən nüfuzlu tibb fakültəsinə sahib[18][11][17] Vyana Universitetində davam etdirdi.[20]

Qəbul aldıqdan dərhal sonra, hələ 1837-ci ildə Zemmelveys dil əngəli ilə rastlaşdı, belə ki onun ailəsində alman dilinin dunay-şvab dialektində danışırdılar, bu da Hochdeutsch-da danışan macarlar arasında anlaşılmazlıq və təşəxxüslü münasibətə səbəb olurdu. Macarca isə İqnats yaxşı danışa bilmirdi, çünki bu dillə ancaq orta məktəbdən məşğul olmağa başlamışdır.[21][22][17]

Zemmelveysin tibbi görüşlərin formalaşması və bir həkim olaraq irəliləməsində həlledici təsiri üç elm adamı, patoloqoanatom Karl fon Rokitanski, dermatoloq Ferdinand fon Hebra və terapevt Yozef Şkoda göstərmişdilər. Patoloji anatomiyanın bir elm kimi formalaşmasında əhəmiyyətli töhfə verən fon Rokitanski Zemmelveysa meyitxanada işləmək üçün şərait yaratmış və zahı qızdırmasından ölən bütün meyitlərin yarmasını keçirtməyə imkan vermişdir.[23] Fon Hebra Zemmelveysdan cəmi iki yaş böyük idi və özü də Şkoda və fon Rokitanskinin tələbəsi olmuşdur, sonradan o, görkəmli dermatoloq olmuş və şəxsi patoloqoanatomik məktəbini açdı. Hebra Zemmelveysın ən yaxın dostu idi və illər sonra o, İqnatsın oğlunun xaç atası oldu. 1 iyul 1844-cü ildə İqnats iki il ərzində assistent vəzifəsinə keçmək perspektivi ilə Vyana Mərkəzi Xəstəxanasına təcrübəçi kimi işə düzəldi.[24] 1844-cü ilin avqust ayında mama həkimi diplomunu aldı, 1845-ci ilin noyabr ayında isə cərrah.[25][26]

İqnatsın ən sevdiyi müəllim fon Rokitanskinin tələbəsi olmuş Yakob Kolleçka oldu. Zemmelveys sözün əsl mənasında Kolleçkaya sitayiş edirdi və onun rəhbərliyi altında patologiya sahəsində ixtisaslaşmağı xəyal edirdi.[27] Naməlum səbəblərdən rədd cavabı aldıqdan sonra o, Yozef Şkodanın assistenti vəzifəsinə müraciət etsə də, bu yer artıq başqasına vəd olunmuşdur. O, yalnız mamalıq sahəsindən müsbət cavab aldı, hansı ki daha az nüfuzlu sayılırdı.[28][11] 1 iyul 1846-cı ildə Zemmelveys doğum şöbəsinin müdiri professor Yohan Kleynin yanında aspirant-assistent kimi işləmək üçün iki illik müqavilə imzaladı.[29][18][17]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 Ignaz Semmelweis // Encyclopædia Britannica (ing.)
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Ignaz Philipp Semmelweis // Who Named It? (ing.)
  3. ↑ 1 2 3 Ignaz Philipp Semmelweis // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.)
  4. ↑ 1 2 3 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması — 2011.
  5. ↑ 1 2 T. D. Noakes, 2007. səh. 1—9
  6. ↑ Imre Zoltán (2020-05-13). "Ignaz Semmelweis, German-Hungarian physician" (ingilis). The Britannica. İstifadə tarixi: 2020-05-29.
  7. ↑ Kapronczay, 2015
  8. ↑ "Ignác Fülöp Semmelweis". Semmelweis University. İstifadə tarixi: 2020-05-29.
  9. ↑ Kadar, 2019. səh. 34
  10. ↑ Nuland, 1979. səh. 262
  11. ↑ 1 2 3 4 Gaynes, 2011
  12. ↑ Ignaz Semmelweis, 1983. səh. 20
  13. ↑ Carter, Abbott, Siebach, 1995. səh. 264—266
  14. ↑ "Ignaz Semmelweis Award" (ingilis). The Committee to Reduce Infection Deaths. İstifadə tarixi: 2020-05-23.
  15. ↑ Simmons, 2002. səh. 165
  16. ↑ Baum, 2018. səh. 9—10
  17. ↑ 1 2 3 4 Nuland, 1979. səh. 258
  18. ↑ 1 2 3 Theodore G. Obenchain, 2016. səh. 24—28
  19. ↑ Пахнер, 1963. səh. 28
  20. ↑ Моргошия, 2018. səh. 89
  21. ↑ Theodore G. Obenchain, 2016. səh. 24
  22. ↑ Нуланд, 2020
  23. ↑ Zoltan, Gortvay, 1968. səh. 39
  24. ↑ Ignaz Semmelweis, 1983. səh. 61
  25. ↑ Kadar, 2019
  26. ↑ Jay, 1999. səh. 561—562
  27. ↑ Lehrer, 2006. səh. 116
  28. ↑ Nuland, 1979. səh. 257—258
  29. ↑ T. D. Noakes, 2007. səh. 1

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İqnats_Zemmelveys&oldid=6078078"