Şellak
Şellak (nid. schellak) — Hindistanın və Cənub-Şərqi Asiyanın bəzi tropik və subtropik ağaclarında (Croton lechleri və b.) parazitlik edən Kerriidae ailəsinə aid yastıca həşəratlarının bir sıra cinslərinin (Metachardia, Kerria, Laccifer, Tachardiella, Austrotachardiella, Afrotachardina, Tachardina) dişiləri tərəfindən ifraz olunan təbii qatrandır.
Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şellakın tərkibində aleuretin turşusu, dihidrooksifikoserol turşusu, şellol turşusu, şellak mumu (5%-ə qədər), su və suda həll olunan piqment var. Ərimə temperaturu — +80… +120 °C-dir. Qələvi məhlullarda və aşağı alifatik spirtlərdə yaxşı həll olur, benzolda az həll olur və benzində, piylərdə və yağlarda demək olar ki, həll olmur.
Əldə olunması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şellak istehsalçısı kimi ən yaxşı tanınan növ, bəzi tropik ölkələrdə (o cümlədən, təkcə Asiya deyil, həm də Mərkəzi Amerikada) yabanı bitkilərin üzərində müvafiq növlərin əkilməsi ilə becərilən Kerria laccadır (digər adı Laccifer lacca).
Beçələmə dövründə yastıcalar ağac budaqlarında oturur və ağacın şirəsini əmir, onu həzm edir və qatranlı maddə ifraz edir. Qurumuş lakın yığılması iyun və noyabr aylarında həyata keçirilir. Daha sonra üyüdülür, yuyulur və dənəvər lak kütləsi əldə etmək üçün qurudulur. Daha sonra 2–3%-li arsen sulfid əlavə edilməklə kətan torbalara yığılan lak ağac kömürünün odunda əridilir. Ərinmiş lak kətandan sıxılır və bundan sonra yenidən əridilərək düzbucaqlı formalara tökülür. Düzbucaqlı formalardan sıxılmaqla hazır şellak plitələri əldə edilir.
Tətbiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şellak lakların, izolyasiya materiallarının hazırlanmasında və fotoqrafiyada istifadə olunur.
1948-ci ildə "vinil"in (vinil xlorid və vinil asetatın kopolimeri) ixtirasına qədər qrammofon plastinkalarını hazırlamaq üçün şellak istifadə olunurdu.
Pirotexnikada yanar maddə kimi istifadə olunur, məsələn, siqnal işıqlarında (yaşıl alov: 85% barium xlorat, 15% şellak), işıqlı iz buraxan mərmilərdə (işıqlı iz buraxma üçün tərkib: 55% barium nitrat, 35% maqnezium, 10% şellak).
Şellak yeməlidir və tabletlərin, şirniyyatların və s. üzərində şir kimi istifadə olunur (E-904 qida əlavəsi kimi göstərilir).
Alkoqol əsaslı şellak lakı mebel sənayesində, ayaqqabı sənayesində iditol lakı ilə yanaşı, dəri altlıqları və dabanları kəsmək üçün fiksator kimi istifadə olunur, həmçinin ağacdan hazırlanmış akustik musiqi alətlərinin (skripka, akustik gitara, piano, royal, fleyta və s.) üzlüyü kimi istifadə olunur.
Təmizlənmiş və mumsuzlaşdırılmış şellak əsaslı lak qoruyucu örtük kimi (məsələn, qızıl zərvərəqini oksidləşmədən qorumaq üçün) zərləmədə geniş istifadə olunur.
Dırnaqlar üçün gel lak örtüyü kimi geniş istifadə olunan "şellak" ifadəsinə baxmayaraq, hazırda kosmetologiyada dırnaqları örtmək üçün real şellak istifadə edilmir.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Шеллак — статья из Большой советской энциклопедии.
- Шеллак Архивная копия от 13 июня 2012 на Wayback Machine в энциклопедии Кругосвет
- О применении шеллака в деревообработке Архивная копия от 7 мая 2011 на Wayback Machine (ing.)
- Полный список пищевых добавок Е Архивная копия от 4 декабря 2010 на Wayback Machine
- Елена Шаталова. "«Среда обитания». «Продукты вечной молодости»". 2011-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-22.