Ağidel çayı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Ağidel
başq. Ағиҙел, tatar. Агыйдел, rus. Белая
Ölkə  Rusiya
Mənbəyi Cənubi Ural, İrəməl şəhəri
Mənsəbi Tatarıstan, Nijnekamsk su anbarı
Uzunluğu 1430 km
Su sərfi 950 m³/san
Hövzəsinin sahəsi 142 000 km²
DSR[ru] 10010200112111100016731
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ağidel (başq. Ағиҙел; tatar. Агыйдел) və ya Belaya (rus. Белая) — Cənubi UralUralyanıda çay. TatarıstanBaşqırdıstan Respublikaların ərazilərində axır. Çulman çayın ən uzun axını[1] və Cənubi Uralın ən böyük çayı[2].

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağidel ilə Qaraidel çayları qovuşanda, onların açıq və tünd axınların arasında fərq görünür.[3] XVI—XVII əsrlərdən rus tarixi və coğrafi ədəbiyyatında Belaya Volojka (rus. Белая Воложка) adının istifadəsini tapmaq olar.[4]

Coğrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağidel Xəzər dənizinin və Çulman ilə Volqa çayların hovuzuna aiddir.[1] Əsas su mənbəsi İrəməl dağın əriyən qarıdır.[5]

Başqırdıstan ərazisində və onun Tatarıstan ilə sərhədində axır.[6] Çulman çayın ən böyük axını[7] və Başqırdıstanın ən uzun çayıdır[5].

Sahilləri əsasən çöllüklərdən ibarətdir, bəzi hissələrdə meşəli yerlər də var. Çayın yuxarı hissəsində böyük sayda mağara var.[5]

Ağidel hər il öz sahillərindən kənara çıxıb, ətrafını batızdırır.[8]

Çayın əsas qolları: Nuquş, Təyrük, Sem, Qaraidel, Bir, Tere Tanıp - sağdan; Aşkazar, Örşək, Dim, Qarmasan, Çərməsən, Bazı, Sön - soldan.

İqtisadiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nəqliyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın üzərində bir sıra körpü var. Onlardan ən böyükləri Ufadaki avtomobil və dəmir yolu körpülərdilər.[5]

Gəmiçilik[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağidel Başqırdıstanın əsas su magistralıdır. Burdaki gəmilər əsasən neft, çınqılnan qum qarışığı və tikinti vəsaitlərini daşıyır. Bundan əlavə, sərnişinlərin Rusiyanın Avropa hissəsindəki müxtəlif istiqamətlərinə çatdırılması aparılır.[9]

Eenerji[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayda üç hidrosistem tikilməyə planlaşdırılır. Birincisi, 2003-cü ildə Yomağuja su anbarın tikilib və 2005-ci ildə Yomağuja su elektrik stansiyasının (SES) tam iş rejimində fəaliyyət göstərməyi başladı.[5]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. 1,0 1,1 "Река Агидель". 2016-05-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-28.
  2. "Агидель". 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-31.
  3. Три путешествия по рекам. Река Уфа Arxivləşdirilib 2019-05-22 at the Wayback Machine, По Тропам Южного Урала.
  4. Словарь топонимов Республики Башкортостан. Уфа: Китап, 2002. — 256 с. — С.23.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 "Arxivlənmiş surət". 2021-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-31.
  6. [https://web.archive.org/web/20140808174959/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%8F%20%28%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0%20%D0%B2%20%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA.%20%D0%90%D0%A1%D0%A1%D0%A0%29/ Arxivləşdirilib 2014-08-08 at the Wayback Machine Белая (река в Башк. АССР). БСЭ]
  7. Массальский В. М.(ru). Кама, река  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  8. [1][ölü keçid]
  9. "Arxivlənmiş surət". 2016-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-31.