Arxeoloji abidələrin konservasiyası və bərpası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Afina Nike məbədi, Afina akropolu

Arxeoloji obyektlərin konservasiyası və bərpası — arxeoloji obyektin mühafizəsi və lazım gəldikdə bərpası üçün arxeoloqlar, konservatorlar (tarixi artefaktları qoruyan şəxslər) və ziyarətçilər arasında birgə səydir. Konservasiya üsulları və ya bərpa ehtiyacları barədə qərar verməzdən əvvəl estetik, tarixi, elmi, dini, simvolik, maarifləndirici, iqtisadi və ekoloji dəyərlərlə bağlı məsələlərin qiymətləndirilməsi lazımdır.[1] Arxeoloji qazıntı prosesi mahiyyət etibarilə dağıdıcıdır, çünki qazıntılar sahənin təbiətini və kontekstini və onla əlaqəli məlumatları daimi olaraq dəyişdirir. Buna görə də, arxeoloqlar və konservatorlar riskə atdıqları ərazilərə qulluq etmək və qorumaq üçün məsuliyyət daşıyırlar.[2]

Arxeoloji abidənin istifadə mərhələləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arxeoloji sahələr bir çox mərhələdən keçir.[3]

  1. Abidənin yaradılması: Abidə qurulur və mədəniyyət daxilində hər hansı bir funksiyaya xidmət edir.
  2. İlkin pozulma: Abidə istifadədən çıxıb və ya tərk edilib. Külək və su kimi təbii qüvvələr sahəni dəyişdirə və qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər. Heyvanlar və həşəratlar qorunan ərazidə məskunlaşa və üzvi maddələrlə qidalana və abidəni məhv edə bilərlər.
  3. İdentifikasiya: Sahə arxeoloqlar, yerli insanlar və yaxud digər qeyri-peşəkar insanlar tərəfindən müəyyən edilir.
  4. Qazıntı: Sahə arxeoloqlar tərəfindən qazılır və tapıntılar sənədləşdirilir. Sahələr ilk növbədə qeyri-peşəkarlar tərəfindən də araşdırıla bilər. Bu, rəsmi qazıntıdan əvvəl sahənin bütövlüyünü poza bilər. Bu halda mühüm mədəni və arxeoloji sübutlar itirilə bilər.
  5. Qazıntıdan sonrakı pisləşmə: Yenə də xarici faktorlara məruz qalan ərazilər məhv olmağa doğru gedir. Arxeoloqlar və konservatorlar damlar tikməklə (abidənin üstünü örtməklə) və kövrək üzvi materialları qorumaqla bu ikinci dərəcəli deqradasiyanın qarşısını ala bilərlər.
  6. Bilgisizcə bərpa etmək: qeyri-peşəkarlar və ya peşəkarlar tərəfindən uyğun olmayan üsullardan istifadə edərək abidəni yenidən qurmaq cəhdləri. Bu, qorunan əraziyə əlavə ziyan vura bilər. Yanlış materiallardan istifadə etmək və ya abidənin əvvəlki vəziyyətini bilməmək, abidənin məhvinə səbəb ola bilər.
  7. Düzgün Mühafizə: Təlimli mütəxəssislər hərtərəfli təhlillər aparır və abidəni qorumaq üçün ən yaxşı konservasiya üsulunu qiymətləndirirlər. Bu mərhələdə qərarlar konservasiyaya müdaxilədən əvvəl qorunan ərazinin mədəni və tarixi dəyərini nəzərə almaqla qəbul edilməlidir.
  8. Yenidən üstünü örtmə: Sahənin açıq qalması abidəyə daha çox zərər verə biləcəyi hallarda, sahənin üzəri torpaq qatı ilə yenidən örtülür.[4]

Bu mərhələlər təkrarlana və fərqli ardıcıllıqla baş verə bilər.

Abidənin məhv olmasına səbəb olan amillər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hava şəraiti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arxeoloji abidələrin tənəzzülünün çox hissəsinin mənbəyi hava şəraitidir. Külək, yağış, donma-ərimə və buxarlanma olduqca yaygındır və eroziyaya səbəb ola bilər. Daşqınlar, yanğınlar, zəlzələlər və vulkan püskürmələri kimi təbii fəlakətlər qorunan ərazinin tamamilə məhv olmasına səbəb ola bilər.[5]Arxeoloji əraziləri bu böyük hadisələrdən qorumağın ən təsirli yolu risklərin idarə edilməsi planının yaradılmasıdır. Arxeoloqlar və konservatorlar ərazi üçün təhlükələri qiymətləndirməli və maddi həssaslığı müəyyən etməlidirlər.

İqlim dəyişikliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqlim proqnozları həmçinin, yağıntıların (intensivlik və tezlik) dəyişməsi, temperaturun artması, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi və qrunt sularının səviyyəsinin dəyişməsi, isti dənizlər və okeanların turşulaşmasının flora və faunaya həm də, arxeoloji obyektlərə təsir göstərir.[6]İnsanların iqlim böhranına verdiyi reaksiyalar da arxeoloji sahələrə təsir edir.

İnkişaf[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir tikintilər arxeoloji ərazilər üçün böyük təhlükə yaradır. Tikinti nəticəsində yaranan vibrasiya strukturların qeyri-sabit olmasına və çatlamasına səbəb ola bilər.[7]

Müasir inkişafın təsirlərinə misal eramızın 900–1350-ci illərinə aid Arizonadakı qədim Puebloan yerində tapıla bilər. Yeni yol açılarkən tikinti işləri nəticəsində zədələnmişdir.[8] Zərərin qiymətləndirilməsindən sonra müəyyən edilib ki, ərazi Tarixi Yerlərin Milli Reyestrinə uyğun deyil. Tikinti fəaliyyətləri ərazidə qalan hər hansı tarixdən əvvəlki və ya tarixi əhəmiyyətli məlumatları məhv etdiyi üçün bu qərar verildi.

İnkişafı yalnız arxeoloji əraziləri qorumaq üçün dayandırmaq mümkün olmasa da, inkişaf baş verməzdən əvvəl nəyin təsir edə biləcəyi barədə əsas anlayışa sahib olmaq abidələri və ən azı onların təmin edə biləcəyi məlumatları qorumağa kömək edə bilər. 1960-cı il tarixli Arizona Qədim Əşyalar Qanunu arxeoloji ərazilərin mühafizəsinə nümunədir.[9]

Vandalizm[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vandalizm həm də arxeoloji ərazilərə ziyan vuran mühüm problemdir. Qraffiti, qazma, dekonstruksiya və yandırma da daxil olmaqla bir sıra hərəkətlər nəzərdə tutulur. Bunlar qəsdən və ya qəsdsiz ola bilər. Ziyarətçilər bunun arxeoloji ərazi olduğunu bilsələr də, onu hansısa şəkildə məhv etməyi seçdikdə qəsdən vandalizm baş verir. Qəsdsiz vandalizm, ziyarətçinin arxeoloji sahəyə fərqində olmadan, məsələn, təsadüfən ziyan vurmasıdır.

Arxeoloji ərazini vandalizmdən qorumaq üçün bəzi üsullardan istifadə edilməlidir. Ən təsirli addım xalqı maarifləndirməkdir. Bu, təkcə vandalizmin zərərlərini deyil, həm də bu sahələrin əhəmiyyəti və vandalizmə məruz qaldıqda nələrin itirilə biləcəyi barədə ictimaiyyəti maarifləndirməyi tələb edir. Ziyarətçilərə xəbərdarlıq etmək üçün ərazidə lövhələr asılmalıdır. Vandalizmin qarşısını almaq üçün görülə biləcək başqa bir tədbir maneələr, patrullar, elektron təhlükəsizlik tədbirləri və ya hətta tam ştatlı müşahidə və mühafizəçilərdir.

Müharibə və savaşlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarix boyu müharibə bir çox arxeoloji və tarixi abidələrin dağıdılmasına səbəb olmuşdur. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı nasistlər Varşavanın planlaşdırılmış dağıdılması zamanı bir çox binaları, o cümlədən XIII əsrə aid bir neçə saray və digər tikililəri dağıdıblar. Genişmiqyaslı strategiyalar olmadan müharibənin məhvinin qarşısını almaq demək olar ki, mümkün deyil. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Monument Men tərəfindən həyata keçirilən işlər Avropanın incəsənətini və tarixini nasistlərin əli ilə məhv olmaqdan qorumaq üçün təşkil edilmiş planın nümunəsidir. Monument Men II Dünya Müharibəsi zamanı oğurlanmış sənət əsərlərini bərpa etmək cəhdlərində əsas rol oynamışdır. "The rape of Europe" müharibə zamanı nasistlərin sistematik şəkildə sənət əsərlərini oğurlaması və məhv etməsi və bunun beynəlxalq muzeylərə və incəsənət kolleksiyaçılarına təsirindən bəhs edən sənədli filmdir.

Təəssüf ki, antik Palmira şəhərində İŞİD-lə oxşar hadisə baş verdi[10]

Bamiyanın Buddası öncə və sonra

Bu yaxınlarda Taliban Əfqanıstanda müqəddəs Buddanın heykəlini dağıdıb.[11]

Texnikalar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arxeoloji sahədə istifadə olunan hər hansı texnikanın məqsədi sahənin zədələnməyə qarşı müqavimət qabiliyyətini gücləndirmək və ya onun mədəni əhəmiyyəti və tarixi haqqında məlumat vermək qabiliyyətini bərpa etməkdir.

Bərpa (Restavrasiya)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bərpa "yeni material əlavə edilmədən çöküntülərin çıxarılması və ya mövcud komponentlərin yenidən yığılması yolu ilə bir yerin mövcud parçasının məlum əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmasıdır".[12] Bu texnikanın əsas çətinliyi yeni materialın olmamasıdır. təqdim edilir. İdeal olaraq, bu, ərazini daha çox zədələnməyə qarşı qorumaq üçün əsas texnikadır.

Yenidənqurma (Rekonstruksiya)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yenidənqurma "bir yeri məlum, keçmiş vəziyyətinə qaytarmaqdır; o, bərpadan yeni materialın əlavə edilməsi ilə fərqlənir."[13] Yenidənqurmada məqsəd "abidənin estetik və tarixi dəyərini qorumaq və üzə çıxarmaqdır". Eyni zamanda orijinal materiala və həqiqi sənədlərə əsaslanır."[14]

Bunun potensial yenidənqurma səbəbindən konservasiya işi olub-olmaması ilə bağlı da mübahisələr var.[15][16] Bu texnikanın uyğunluğu əsasən bölgədən, abidənin özü haqqında məlum olan məlumatların miqdarından və abidənin faktiki vəziyyətindən asılıdır. Sayt nə qədər köhnədirsə, yenidənqurmadan əmin olmaq bir o qədər çətindir. Yenidənqurma da incələmə zamanı müəyyən edilə bilən və geri qaytarıla bilən olmalıdır.[21] Yenidənqurmanın ümumi bir forması döşəmələrin və divarların suvaqlanmasıdır. Hava şəraiti ilə əlaqədar olaraq, əvvəlcə səthləri qoruyan gips köhnəlmiş və səthləri həssaslaşmış ola bilər. Yenidən suvaq bu qoruyucu təbəqəni bərpa edir və əksər hallarda eyni material olmasa da, ən azı orijinalı ilə oxşarlıq təşkil edir.

Yenidənqurma/yeniləmə (Rekreasiya/renovasiya)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yenidənqurma/yeniləmə " həmin yerdən başqa ərazilərə dəlillər və həmin dəlillərdən əldə edilən nəticələr əsasında, yeni materiallardan istifadə etməklə ehtimal edilən əvvəlki vəziyyətin spekulyativ qurulmasıdır."[19] Bu o deməkdir ki, abidənin orijinallığını bərpa etmək ehtimalı azdır. Bu, ən perspektivsiz variantdır, çünki yeni material əlavə etmək üçün mövcud orijinal materialların məhv edilməsini lazım ola bilir. Bu, mövcud ola biləcək yeganə qorunma formasıdırsa və digər qorunma tədbirləri mümkünsüzdürsə, bu zaman istifadə edilə bilər.[17]

Buna misal olaraq Ser Artur Evansın Yunanıstanın Krit adasındakı arxeoloji abidə olan Knossos qədim şəhərindəki işini göstərmək olar. İngilis arxeoloqu Evans 1901-ci ildən bəri bölgədə qazıntılar aparmış və orijinal memarlığın çox hissəsini qoruyub bərpa etməyə nail olmuşdur. Üç müxtəlif memar tərəfindən həyata keçirilən bərpa işləri binaların, otaqların və freskaların gücləndirilməsi və yenidən qurulmasını əhatə edirdi.[18] Bununla belə, bu təmirlər illər ərzində tənqidlərə məruz qalıb və "bərpa olunanlar tapılanları tam əks etdirmir". Bunun əvəzinə daha geniş və tam təcrübə təklif olunur. Məsələn, Knossosa baş çəkdiyiniz zaman görəcəksiniz ki, , yenidən qurulma üsuluna görə, Roma dövrünə qədər sağ qalmış bir yer əvəzinə orada olanların hamısının Son Tunc dövrünə aid saray olduğuna inanmaq daha asandır".[19]

Yer dəyişmə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Köçürülmə ərazinin və ya ərazinin bir hissəsinin fiziki yerdəyişməsini nəzərdə tutan dramatik konservasiya formasıdır.[20] Bu əməliyyat yalnız qorunan ərazinin köçürülməsə ciddi zədələnəcəyi və ya hətta məhv olacağı hallarında aparılmalıdır. Bunun məşhur nümunəsi Əbu Simbel məbədinin köçürülməsidir. Bu məbədləri köçürmək çətin və bahalı idi, lakin bu hərəkət edilməsəydi, Asvan yüksək bəndinin tikintisi səbəbindən onlar tamamilə su altında qalacaqdılar.

Ziyarətçilərin təsiri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ziyarətçilər arxeoloji ərazilərin qorunmasına həmişə müsbət təsir göstərə bilməzlər. Ziyarət zamanı ziyarətçilərin sadə hərəkətləri və ya sadəcə bir arxeoloji abidəyə baş çəkməsi abidəyə zərər verə bilər və ya hətta özlüyündə deqradasiya vasitəsi kimi xidmət edə bilər. Bunun bir nümunəsi Yutadakı Recapture Canyon-da baş verdi. 2007-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Torpaq İdarəetmə Bürosu (BLM) yerli arxeoloji ərazilərə vurduğu ziyana görə avtomobillərin kanyona girişinə qadağa qoymaq məcburiyyətində qaldı.[20] Ancaq bəzi ziyarətçilər bu bağlanma qərarına məhəl qoymadılar və kanyon boyunca daha geniş, əlavə bir yol yaratdılar. 2014-cü ilin may ayında yüzlərlə insanın avtomobilləri ilə kanyondan keçdiyi həmin yolda böyük etiraz aksiyası keçirildi.[21] Qısa müddət ərzində bu qədər insan keçdiyi üçün, çox güman ki, aksiyanın özü daha çox ziyana səbəb olub. Bu, insanların fiziki qüvvələr kimi fəaliyyət göstərməsinə bir nümunə olsa da, insanlar həm də vandallar/oğrular və ya çirkləndiricilər kimi çıxış edə bilərlər; Qorunan ərazilərdən və ya artefaktlardan parçaları oğurlamaqla, qorunan əraziləri pozmaqla və ya yaxınlıqda tullantı/zibil buraxmaqla.

Əlavə zərərlə mübarizə aparmaq üçün ictimaiyyət üçün açıq olan arxeoloji ərazilərə ziyarətçilər üçün abidəni kəşf etməyə kömək edəcək və onun dağılmasına təsir etməyəcək yollar salınır. Ziyarətçilərin ziyarət etdikləri arxeoloji ərazilərə təsirlərinin başa düşməsi və diqqətli olmadıqları təqdirdə bu abidələrə zərər verə biləcəyindən xəbərdar olmaları vacibdir. Bu cür ictimai yerlər ziyarətçilərin həqiqətən xəbərdar olmasını istəyirlərsə, bu cür təsirlər barədə məlumatlandırmalıdırlar, çünki insanların çoxu yəqin ki, onlara nə qədər asanlıqla zərər verə biləcəyindən xəbərsizdirlər. Əgər təyin olunmuş piyada yolu varsa, ziyarətçilər piyada yolunda qalmalı və ziyarətçilər ilə artefaktlar/daşınan əşyalar arasındakı məsafə məhdudlaşdırılmalı və yaxşı saxlanılmalıdır.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Agnew, Neville. "Preservation of Archaeological Sites: A Holistic Perspective". The Getty Conservation Institute. 2023-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-22.
  2. ↑ Sullivan, Sharon; Mackay, Richard. Archaeological Sites: Conservation and Management. Los Angeles, California: Getty Conservation Institute. 2012. səh. xiii. ISBN 9781606061244.
  3. ↑ Ashurst, John; Shalom, Asi. Reading 38: Short Story: The Demise, Discovery, Destruction and Salvation of a Ruin (2007) in "Archaeological Sites: Conservation and Management". Los Angeles: The Getty Conservation Institute. 2012. 353–364.
  4. ↑ Demas, Martha. ""Site unseen": The Case for Reburial of Archaeological Sites". Conservation and Management of Archaeological Sites. 6 (3–4): 137–154.
  5. ↑ Meier, Hans-Rudolf; Petzet, Michael; Will, Thomas. Cultural Heritage and Natural Disasters (PDF). Germany: TUDpress. 2008. 2011-06-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-22.
  6. ↑ Fluck, H.; Guest, K. "Climate Change and Archaeology. An Introduction". Internet Archaeology (60). 2022. doi:10.11141/ia.60.1. (#invalid_param_val)
  7. ↑ Marcon, Paul. "Agents of Deterioration: Physical Forces". Canadian Heritage Information Network. Government of Canada. 2023-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-22.
  8. ↑ DeMar, David. The Result of a Damage Assessment and Limited Data Recovery Conducted at Site AZ-P-43-22 Located Near Pine Springs Wide Ruins Chapter, Fort Defiance Agency, Apache County, Arizona. Farmington, NM: San Juan County Museum Association. May 15, 1996.
  9. ↑ Haury, Emil. "The Arizona Antiquities Act of 1960". Kiva. 26 (1): 19–24.
  10. ↑ Şablon:Web kaynağı
  11. ↑ Rashid, Ahmed. "After 1,700 Years, Buddhas fall to Taliban dynamite". The Telegraph. Telegraph Media Group Limited. 2023-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-24.
  12. ↑ Woolfitt, Catherine. Reading 51: Preventive Conservation of Ruins: Reconstruction, Reburial and Enclosure (2007) in "Archaeological Sites: Conservation and Management". Los Angeles: Getty Conservation Institute. 2012. 503–513.
  13. ↑ Woolfitt, Catherine. Reading 51: Preventive Conservation of Ruins: Reconstruction, Reburial and Enclosure (2007) in "Archaeological Sites: Conservation and Management". Los Angeles: Getty Conservation Institute. 2012. 503–513.
  14. ↑ Petzet, Michael. International Charters for Conservation and Restoration (PDF) (2). Germany: ICOMOS. 2004. 2018-05-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-24.
  15. ↑ Woolfitt, Catherine. Reading 51: Preventive Conservation of Ruins: Reconstruction, Reburial and Enclosure (2007) in "Archaeological Sites: Conservation and Management". Los Angeles: Getty Conservation Institute. 2012. 503–513.
  16. ↑ Price, Nicholas. Reading 52: The Reconstruction of Ruins: Principles and Practices (2009) in "Archaeological Sites: Conservation and Management". Los Angeles: Getty Conservation Institute. 2012. 514–527.
  17. ↑ Petzet, Michael. International Charters for Conservation and Restoration (PDF) (2). Germany: ICOMOS. 2004. 2018-05-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-24.
  18. ↑ Petzet, Michael. International Charters for Conservation and Restoration (PDF) (2). Germany: ICOMOS. 2004. 2018-05-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-24.
  19. ↑ Petzet, Michael. International Charters for Conservation and Restoration (PDF) (2). Germany: ICOMOS. 2004. 2018-05-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-24.
  20. ↑ Crandall, Megan. "BLM Statement Regarding Proposed Illegal ATV Ride in Recapture Canyon". U.S. Department of the Interior Utah State Office. 2014. 2015-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-24.
  21. ↑ Kuzmanic, Joyce. "Blanding: OHV riders, militia protest BLM, ride through Recapture Canyon; STGnews Photo Gallery". St. George News. 2014. 2022-05-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-24.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Safeguarding Archaeological Assets of Turkey

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Arxeoloji_abidələrin_konservasiyası_və_bərpası&oldid=7485090"