Aydın Talıbzadə

Aydın Talıbzadə
Aydın Ağa Yunus oğlu Talıbzadə
teatrşünas, yazıçı
Doğum tarixi	5 oktyabr 1958
Doğum yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Fəaliyyəti	tənqidçi
Mükafatları

Talıbzadə Aydın Ağa Yunus oğlu (5 oktyabr, 1958) — teatrşünas, tənqidçi, yazıçı, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Teatrşünaslıq" kafedrasının müdiri (2015), professor (2016), sənətşünaslıq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru (1989), 1984-cü ildən Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının, 2001-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, "Aydın Məmmədov" adına mükafatın laureatı (2001), 2012-ci ildən ASSITEJ, UNIMA kimi Beynəlxalq teatr təşkilatlarının üzvü, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi (2015).

Həyatı

Aydın Talıbzadə 1958-ci il oktyabrın 5-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Burada 190 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya Şirkətində quruluşçu dekorator kimi çalışmışdır (1975-1976). M.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun teatrşünaslıq şöbəsində ali təhsil almış (1976-1981) və bu müddətdə Lenin təqaüdü ilə ödülləndirilmişdir. Ordu sıralarında hərbi xidməti borcunu yerinə yetirmişdir (1981-1983).

Evlidir, bir oğlu var. 

1983-cü ildən etibarən Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin əməkdaşıdır. Moskvada "Orta əsrlər Yaxın Şərq teatrının poetikası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir (1989). Ədəbi fəaliyyətə XX əsrin 70-ci illərinin sonundan başlamışdır.

2005-ci ildə Tatarıstanda, 2009-cu ildə isə Başqırdıstanda keçirilən tükdilli xalqların Beynəlxalq Teatr Festivallarına Tənqidçilər Şurasının üzvü kimi dəvət alıb və orada Azərbaycanı təmsil edib. 2009-cu ildə Misirdə Beynəlxalq Qahirə Eksperimental Teatr Festivalında, 2012-ci ildə isə BƏƏ-də keçirilən Fucayra Beynəlxalq Monotamaşalar Festivalında Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində olub. 2014-ci ildə Beynəlxalq Teatr Tədqiqatları  Federasiyasının Böyük Britaniyanın Uorvik şəhərində keçirilən təsisçi iclasında iştirak edib.

Yaradıcılığı

Yaradıcılığa 1978-ci ildə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çıxmış "İnsan dünyası" adlı kiçik həcmli məqalə ilə başlamışdır. Bu günə kimi onun respublika və xarici ölkə mətbuatlarında 500-dən artıq elmi-nəzəri, elmi-publisistik məqalələri, esse və resenziyaları dərc edilmişdir.

"Ustad və Ayna: ruhun, çinarın, telefonun ekran estetikası" adlı bədii-publisistik monoqrafiya XX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycan teleteatrının bir nömrəli rejissoru Ramiz Həsənoğlunun yaradıcılığını dövrün ictimai-siyasi, bədii-estetik kuralları müstəvisində təhlilə çəkir, zəmanəni lal məişət predmetlərinin dilində "danışdırır", faktura ilə ruh arasında gəzintiyə çıxır. Monoqrafiya elə yazılıb ki, burada Ramiz Həsənoğlunun çəkdiyi teletamaşalar və telefilmlər zamanın, dövrün mahiyyətini açan bir kod kimi götürülür.

"İslam mədəniyyətində teatr və teatrallıq" Yaxın və Orta Şərq ölkələrində teatrın təzahür formalarının poetikası (X-XVI ə.)” adlı rus dilində yazılmış elmi tədqiqat əsərinin məqsədi islam fəlsəfəsinin təqdim etdiyi dünya modelində teatrın yerini müəyyənləşdirmək,  onun islam dəyərləri ilə hansı qatlarda necə şəbəkələndiyini göstərmək və sübut etməkdir ki, islam mədəniyyətində teatrın təzahür formaları bütün Şərq teatr mədəniyyətilə qırılmaz əlaqə və vəhdətdədir. Rus dilində yazılmış bu monoqrafiya şərqşünaslıq və teatrşünaslıq elmində çox az öyrənilmiş bir sahənin tədqiqinə həsr edilib. Hindistan, Çin, Yaponiya, Hindoneziya, Birmanın ənənəvi teatr formalarının tarixi, təbiəti və bədii-estetik xüsusiyyyətləri müxtəlif rakurslardan araşdırıldığı bir halda müsəlman dünyasında teatrın təzahür formaları qədərincə təhlilə çəkilməyib. İslam mədəniyyətində teatr formalarının təşəkkül tarixilə bağlı nisbi aydınlıq əldə olunmuşsa da, problemin ictimai-sosial, fəlsəfi-kulturoloji, mənəvi-psixoloji aspektləri hələ də açıq qalır. Ona görə monoqrafiyanın aparıcı konseptləri sırasında “Teatr və müsəlman mentallığı” kitabın epistemasına çevrilir.

"Şərq teatrı tarixi" dərsliyi Şərqin ənənəvi teatr formalarının tarixini, poetika və estetikasını sistemli tərtib variantında təqdim edir. Bu kitab həm dərslikdir, həm Şərq teatr sənətinə konseptual bir baxışdır, müəyyən məqamlarda həm geniş spektrli bir tədqiqatdır, həm də oxunuşu calib, təsvirləri təsirləndirici elmi-kütləvi ədəbiyyatdır.

"Mehdi müəmması və ya sənətdə konseptual hamletizm" adlı monoqrafiya teatrşünaslığın təhlil metodologiyaları ilə bədii-publisistikanın və roman janrının kəsişdiyi nöqtələrdə Mehdi Məmmədov kimi məşhur bir teatr rejissorunun yaradıcı portretini, onun teatr fəlsəfəsini, tamaşalarının poetikasını süjet dinamizmində canlandırmağa çalışır.

"Əbuhübb" romanı isə Azərbaycan romançılıq tarixində tamam yeni bir müstəvidir. Bu haqda AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmlər doktoru Tehran Əlişanoğlu yazır: "Aydın Talıbzadənin "Əbuhübb (Monamor)" romanını bizdə çağdaş modernist romanın daha bir qələbəsi hesab etmək olar. Bütövlükdə milli varlıq fəlsəfəmiz üzərində düşünən roman ideya planında çoxqatlı, zəngin olduğu kimi, təhkiyə strukturu, poetikası etibarilə də yeni və orijinaldır. Mətn müasirlik mövzusunun lap son həddində nəfəs aldığı kimi, həm də hər cür müasirliyin sonu-sonsuzluğunu ehtiva edir. Çağdaşımız Tuncal rəssamdır, yaşadığı dünyanın-şəhərin-Bakı həyatının bir parçasıdır. İçəri şəhərdə, qədim Qız qalasının ətrafındakı festivallar-oyunlar-hər növ instollyasiyalar da onsuz və ondan yan keçmir, sökülməkdə olan, sökülən və sökülməkdən də öncə içində sökülən köhnə Bakı məhəllələri də. Tuncal iç dünyasında gizlənmiş qədim sufi ilə daim dəyişən, təzələnən, təzələndikcə ölən, özgə olan, özgənin olan-özgələşən dünya arasında ha harmoniya axtarırsa da, tapa bilmir. Ruhsal qatdan düşüncə-mənəviyyat-ictimaiyyat-əxlaq-məişət-ən sonda boğaza dirənən maddiyyat baryerlərinəcən əzabla dəf etdiyi dünyaya, qəhrəman ən nəhayət sevgisini də bağışlayıb, sökülən şəhərin bağrından qopmuş bir daşa başını qoyub, uyuyur. Roman iç aləmində sufi olub, sufi ola bilməməyin ağrılarını fiksə edir. Gerçək dünyada İnsan olmağın məşəqqətindən danışır. "İnsanlara yazığım gəlir…" Bu, mənim taleyimdir, hər birimizin taleyidir. Bu, bizim taleyimizdir.

Sənətkar taleyində bütünlükdə insanlığın aqibəti ümumiləşir. Tuncalın Qız qalası festivalında yaratdığı bir əsər var: Qız qalası çadralanıb, əlində çətir tutub; daha sonra çadranın altından qurd obrazı çıxır, Xəzərin sahilində tənha ulayan qurd, üfqi qoyulmuş təkər… – romanda bütün bu şifrələrin birbaşa və eyhamlarla açıqlanması var… Bunlardan biri də mətndə tale romanı – "Monamor"a müvazi gəlişən "Əbuhübb" romanıdır. Bəs ki, qürurundan sevgisinəcən gerçək dünyanın namərdliyindən qaçıb özünə-içinə sığınan Toltı bəyin pritçası bizə nələri deyir. Bu bizim orta çağlar həyatımızdır. Mənə elə gəlir, Aydın Talıbzadə romanda məlum Qız qalası əfsanəsinin dekonstruksiyasını verir. Turuk oğlu Toltı bəy Cingöz xanın himayəsində gözləri görə-görə qadınını, qızını, malikanəsini, xanədanını, büsbütün həyatı-varlığını itirir, itirə-itirə içindəki sufiyə çıxır; və sufi ola bilməməyin əzabını yaşayaraq sevgidən doğulan övladını da gah görünüb- gah itən, səhrada yeriyən Pünhaniyyə şəhərinə buraxıb, tənha qalır. Görünür, sahilində qurd ulayan həmən şəhərlərdən biri də Tuncalın daşına baş qoyduğu şəhərdir… "Əbuhübb (Monamor)" – sevgi romanıdır və sivilizasiyaların bəlasından söz açır. Romanın modernizmini də məhz bu – iç dünyasına adekvat fərdin- İnsanın sivilizasiya ağrıları, yaşamları diktə edir. Roman olduqca özəl mətn texnikası ilə qələmə alınıb; burda təsvir də, təsvirin mənası da, müəllifsizlik və müəllif ironiyası da, öz sözün və intermətnlik də, polemika da – dialoq da, personaj da və personaja kənardan baxış da, iç də – ətraf aləm də, ritorika da – metafor da, səhnə də və aksessuar da, hərəkət də – ricət də, dil də - dilin dekonstruksiyası da, son dərəcə təbii adekvatlıq da və teatrallıq da və s. və i. – eyni zamanda, az qala bir sintaqm daxilində yerləşir, nəfəs alır; ideya-mətləbin daşıyıcısı olur. Bütün bu məqamlara dair, təbii ki, misallar söyləmək olar, amma bu, ayrıca yazının predmetidir. Burda onu da vurğulamaq lazımdır ki, təhkiyə poetikasının belə çoxqatlılığı sanki mətnin əlahiddə yüklənməsi kimi görünür: deyək ki, poeziya ilə, ya kino effekti ilə, yaxud da elə teatrallıqla".

"Teatral freskalar" toplusu bir sıra Azərbaycan aktyorlarının kiçik həcmli, birnəfəsə yazılmış portretlərindən ibarətdir. Burada müəllifin məqsədi təhlil, araşdırma yolu ilə yox, assosativ düşüncədə aktyorların portretini bir mühüm cizgilə, Azərbaycan milli mədəniyyəti üçün, aktyorun yaşadığı dövr üçün səciyyəvi hər hansı bir predmetin vasitəsilə görükdürüb yazıya gətirməkdir: aktyoru hətta onu tanımayanlara sevdirməkdir.

"Min maska və bir mən: islam mədəniyyətinin semiolojisi" adlı elmi məqalələr və esselər toplusunda mədəniyyətin ən müxtəlif təzahürləri çox geniş bir spektrdə müasir araşdırma metodologiyalarının işığında təhlilə çəkilir. Burada "Min maska və bir mən", "Müsəlman və məhəllə", "Bağ teatral məkan kimi", "Güzgü və kölgə", "Yuxulu şəhərin sakinləri və mirzəsi" və digər məqalələlər nə qədər ornamental xarakter daşısalar da, eyni bir semantik lokusda mozaikləşirlər.

"Faciə: janriçi mutasiyalar" ADMİU-nun həm müəllim, həm də tələbələri üçün "dərsdənkənar oxu" qismində nəzərdə tutulub və struktur təhlillə yanaşı dünyagörüşü məsələlərini də hədəfləyib. Lakin bu "oxu"dan peşəkar aktyor və rejissorların, ədəbiyyatşünasların və hətta filosofların faydalanması da istisna edilmir. Çünki müəllif kitabda janrın fəlsəfəsini (fəlsəfi konseptlərini), sosio-psixologiyasını (toplumda yaratdığı diskursları) panoramlaşdırmağa, insanın ruhsal ovqatına, ünsiyyət faktoruna təsirini şərtləndirən kodları açmağa, onların altyapısını öyrənməyə, müxtəlif mütəxəssislərin faciə ilə bağlı fikirlərinin mozaikası içindən sivişib öz konsepsiyasını aktuallaşdırmağa, postdramatik teatr müstəvisində faciənin necə anlaşıldığını elmin gündəminə gətirməyə çalışır. "Faciə: janriçi mutasiyalar" risaləsində müəllif tragediyanı bəşər tarixinin və insan düşüncəsinin çox önəmli və simptomatik hadisəsi statusunda araşdırır.

"Ramana" adlı romanın hadisələri üç müxtəlif müstəvidə şəbəkələnir və üç mühüm predmetin iştirakı ilə yığılır: NƏRD, TELEFON və TELEKAMERA. Hər üç predmet əsərin dilsiz qəhrəmanıdır. Roman bir qumarbazın, bir nərd xiridarının BAKI – İSFAHAN – RAMANA marşrutunda tale yaşantılarının, sevgisinin tarixçəsidir; bir tədqiqatçının nərdin möhtəşəmliyi və mistikası haqqında apardığı söhbətlərdir; bir muzdlu əskərin müharibə bölgəsindən göndərdiyi video-selfiləridir. Onların hamısı 12 şəbəkə vasitəsilə bir-birinə birləşib bütövləşir. “Ramana” elə bir romandır ki, orada nərdin fəlsəfəsinə uyub qədim çağlara səyahət etmək, XX əsr Bakısının, Bakı həyətlərinin, Çəmbərəkəndin göyərçinli damlarının poeziyasına tutulmaq, XXI əsrin bugünkü sərt oyunları ilə qarşılaşmaq mümkündür.

Mükafatları

10 dekabr 2013-cü ildə Azərbaycanda təhsilin inkişafındakı xidmətlərinə görə "Tərəqqi" medalı ilə təltif edilmişdir.

10 mart 2014-cü ildə AR Teatr Xadimləri İttifaqının "Sənətkar" medalı ilə təltif olunmuşdur.

30 dekabr 2015-ci ildə Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

30 dekabr 2021-ci ildə "Nizami Gəncəvinin 880 illiyi" xatirə nişanı ilə təltif edilmişdir.

Tədqiqat əsərləri

1. Faciə: janrın təyininə dair. Bakı: APİ, 1990. - 58 s.
2. Ustad və Ayna: ruhun, çinarın, telefonun ekran estetikası. Bakı: Çinar-çap, 2004. - 288 s.
3. Театр и театральность в культуре ислама. - Баку: Сабах, 2006. - 312 s.
4. Şərq teatrı tarixi (dərslik). Bakı: Qanun, 2008, 236 s; Bakı: ADMİU, 2016, 316 s; Bakı: Zərdabi Nəşr, 2020, 344 c.
5. Mehdi müəmması və ya sənətdə konseptual hamletizm. Bakı: Elm və Təhsil, 2009. - 384 s.
6. Teatral freskalar. Bakı: Elm və Təhsil, 2015. - 416 s.
7. Min maska və bir mən: islam mədəniyyətinin semiolojisi. Bakı: Elm və Təhsil, 2015. - 374 s. 
8. Faciə: janriçi mutasiyalar. Bakı: Kritika, 2017. - 212 s.
9. Teatr tənqidi üzrə seminar: dərs vəsaiti. - Bakı: ADMİU-nun nəşriyyatı, 2018. - 368 s.

Tərcümələri

1. Y.E.Qolosovker. Mifin məntiqi. Bakı: Kitab aləmi, 2006, 316 s. Arxivləşdirilib 2016-08-23 at the Wayback Machine
2. R.Fərhadov., F.Babayeva. Rafiq Babayev: mövzu və improviz. Bakı: MMC, 2012, 248 s.
3. R.Fərhadov. Vaqif Mustafazadə: əfsanəsi, tarixi, həyatı, yaradıcılığı. - Bakı, Qanun, 2023.- 200 s.

Roman və pyesləri

1. Kəpənək modeli. 102 (roman). "Azərbaycan" jurnalı, № 5, 2008.
2. Əbuhübb (roman). Bakı: Qanun, 2014, 320 s.  
3. Tubinot (dram-zarafat). "Azərbaycan" jurnalı, № 4, 2013.
4. Xala (pyes). "Azərbaycan" jurnalı, № 4, 2017
5. Alma (pyes). "Azərbaycan" jurnalı, № 11, 2018. - 368 s.
6. Ramana (roman). Bakı: "Zərdabi Nəşr", 2022. - 420 s.
7. Bir də buralara gəlmə (pyes). "Azərbaycan" jurnalı, № 5, 2023.