Azərbaycan numizmatikası

Azərbaycan numizmatikası - Azərbaycanda pul işinin və pul dövriyyəsinin mərhələləri toplusu.

Azərbaycan numizmatikası feodal dağınıqlığı dövründə

Azərbaycanın tarixində XVIII əsrin II yarısı XIX əsrin I rübü numizmatik nöqteyi-nəzərdən çox mürəkkəb, ziddiyyətli bir zamandır. Bu dövr əslində tarixi Azərbaycan torpaqlarının hissə-hissə parçalanması, Səfəvi imperiyasının sonu, Şərqi Avropanın və yeni Rusiya imperiyasının Qafqaza işğallarının başlanması və sona çatması dövrü idi. Əslində bu dövr numizmatik materialları olmadan yazılı sənədlər vasitəsi ilə araşdırılması mümkün olan bir zamandır. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın son müstəqil pul və pul dövriyyəsinin öyrənilməsi baxımından müəyyən açılması mümkün olmayan məsələlərə aydınlıq gətirə bilər.

Xanlıqlar dövründə pul dövriyyəsində xarici ölkələrin pul vahidlərinin rolu

Beləliklə, göstərilən zamana aid olan dəfinələr və pul nominalları göstərir ki, Nadir şahın ölümündən sonra da Azərbaycanda ayrı-ayrı pul nominalları dövriyyədə istifadə olunurdu. Belə ki, XVIII əsrin 50-ci illərində son Səfəvilərdən I Süleymanın və III Abbasın gümüş pulları, Nadir şahın sikkələri, Böyük Moğol imperiyasının rupiləri, Osmanlıların Təbrizdə, Gəncədə, Tiflisdə və İrəvanda zərb etdikləri onluq və beşlikləri, o cümlədən İranda Azərbaycan hakimiyyətinə can atan ayrı-ayrı yerli hakimlərin İmam Rzanın və Mehdi-əz Zamanın adından zərb olunan anonim pullar dövriyyədə istifadə olunurdu. Bu sikkələr yazılı mənbələrdə «imami» pulları adlanırdı. Pul bazarında qarışıqlıq Qubalı Fətəli xanın hakimiyyəti zamanı nisbətən sabitləşdi. Vəziyyət Qacarın hakimiyyəti zamanı daha da yaxşılaşdı. Bu zaman əsasən xanın anonim və az miqdarda Qacarların və Osmanlıların gümüş sikkələrindən istifadə olunurdu. Bu zaman abbası 200 dinara, şahı-60 dinara bərabər hesablanırdı.

Azərbaycan xanlıqlarının pul vahidləri haqqında

Azərbaycan xanlarından Gəncə xanlığının sikkələri say hesabında əsas yeri tutur. Burada sikkələr hətta Qacarın ölümündən sonra da zərb edilməyə davam edirdi. Gəncə zərbxanasının sonuncu sikkə nümunəsi 1800-cü ildə zərb edilmişdi. Şirvan xanlığının xanlıq dövrü sikkələri Şamaxıda 1765-67-ci illərdə zərb edilmişdi. Bunlar 4,49 qr-lıq abbasilər idi. 1771-ci ildə çəkisi 3,90 qr. endirilmişdi. Sonuncu Şamaxı sikkələrinin çəkisi 2,27 qr. olmuşdu. Şəkidə zərb olunan yerli sikkələrin üzərində zərbxana yeri - Nuxa və ya Şəki göstərilirdi, çəkisi 3,9 qr.-dan başlayaraq sonuncusunun çəkisi 2,0 qr. olmuşdu. Qarabağın xanlıq dövrü sikkələri bu zaman yerli nominallar içərisində xüsusi yer tutur. Belə ki, bu pullar «pənahabadı» adlanır, gümüşdən olaraq 5,07 qr. çəkidə olmuşdur. Azərbaycanın 2500 illik pul işi tarixində ilk dəfə idi ki, sikkələr zərb olunduğu şəhərin adı ilə adlanırdı. Bu sikkələrin sonuncuları 1822-ci ildə zərb olunmuşdu. İkinci əsas fərqli cəhət ondan ibarət idi ki, «pənahabadı» adlı sikkələr öz dəyərindən 2,5 dəfə çox dəyərə malik idi, yəni 400 dinar dəyərində qiymətləndirilirdi. Quba xanlığının sikkə nominalları yalnız XIX əsrin əvvəllərinə aiddir. Bunlardan 5 ədədi Azərbaycan tarixi muzeyində saxlanılır, abbası olaraq 2,19 qr. çəkidə idi. Üzərində əlavə işarə «rahi» - yəni işləyə bilən sözü vardır. Dərbənddə də eyni dəyərdə pullar olmuş, amma üzərində heç bir əlavə işarə olmamışdı. Naxçıvanın, Təbrizin, İrəvanın gümüş sikkələri çox azdır. Amma kifayət qədər mis sikkələr günümüzə gəlib çatmışdı. XIX əsrin II yarısından Azərbaycanın işğalının sona yetməsi ilə buranın bazarları Rusiyanın rubl sisteminə keçmişdi. Əhalinin əlində qalan ayrı-ayrı sikkə nümunələri əsasən geyimlərdə bəzək nümunələri kimi istifadə olunmuşdu.

Mənbə

• Пиргулиева Г.А. Медные монеты Азербайджана. Баку, 2007
• Сейфеддини М.А. Нумизматика Азербайджана. Т. 1-3. Баку, 1997-1999
• Синицина Е.А. Монеты Азербайджана в период Азербайджанских ханств. -Автореферат на соискание учетной степени к.и.н. М.1992.