Azərbaycanda geodeziya
Geodeziya — qədim yunan sözü olub (geodaisia)yer bölmək və ya hissələrə ayırmaq mənasını verir.Lakin bu ad geodeziyanın yalnız tarixən yaranmasına əsas səbəb olsa da,onun müasir çoxtərəfli məzmununu,elmi mahiyyətini və s. əhatə edə bilmir.
Geodeziya — Yerin forma və ölçülərinin tapılması,plan,xəritə və protillərin tərtibi,müxtəlif mühəndisi məsələlərin həlli ilə əlaqədar Yer üzərində aparılan ölçmə üsullarından bəhs edən elmdir.Yer kürəsinin öyrənilməsi ilə geodeziya,geofizika,coğrafiya,torpaqşünaslıq və s. elmlər tədqiqat işləri aparırlar.Həmin elm sahələri Yerə aid məsələləri həll etmək,insanların təsərrüfat fəaliyyətlərini genişləndirmək üçün Yerin təbii və süni obyektlərinə aid bir çox kəmiyyət göstəricilərinın (məsələn,Yer səthinin, meyl bucaqları, yüksəkliyi, Yer qabığının üfüqi və şaquli hərəkətləri, böyük binalarım çökmə sürəti və s.) və Yer səthinə aid qrafiki materialların (plan, xəritə, profil) olması vacibdir. Həmin informasiyaları əldə etmək üçün Yer səthində müxtəlif geodeziya ölçmə işləri aparılır.[1]
İnkişaf tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geodeziya – qədim elmlər sırasına aiddir.Belə ki,hələ bizim eramızdan əvvəl IV–III minillikdə qədim Misirdə çoxlu sayda böyük ölçülü müdafiə qurğuları,istehkamları,suvarma sistemləri,piramidalar,eləcə də çoxlu sayda saraylar,məbədlər və digər tikililər inşa edilmişdir.Oxşar tikililərə qədim Çində,Hindistanda,Yunanıstanda da rast gəlinir.İsbat edilmişdir ki,geodeziya ölçmələri olmadan belə nəhəng tikililərin tikilməsi qeyri – mümkün olardı.O zamanlarda,hətta qəbilələr öz torpaq sahələrini yer üzərində bölünməsi və qeydiyyatını həyata keçirmişdir ki,bu da geodeziya elminin qədimliyinə bir daha işarədir.
Geodeziyanın elmi məsələsi e.ə.VI – IV əsrlərdə Aristotel α Pifaqorun yerin kürə şəkilli olması haqqında söylədiyi fərziyyədən sonra meydana çıxmışdır.Elmi məsələnin həlli istiqamətində yəni, yer kürəsinin radiusunun təyini ilə bağlı ölçmə işləri e.ə. III əsrdə Eratosfen tərəfindən həyata keçirilmişdir.Eratosfen yerin kürə şəkilli olmasını nəzərə almaqla ilk xəritələri təsvir etdi.α, bu tarix (e.ə. III əsr) kartoqrafiya elminin yarandığı tarix sayılır.Yer kürəsinin radiusunu müasir nəticələrdən çox kiçik (0,9 km – 900 m) fərqlənməklə ilk təyin edənlər bizim eranın 827-ci ildə ərəblər olub.Geodeziya elmi çox ciddi şəkildə hərtərəfli inkişafa XVI əsrdən başlayaraq nail olmuşdur.Buna bir sıra səbəblər imkan vermişlər.
Bu səbəblərə XVI əsrdə İtalyan astronomu Qalileyin teleskopu kəşf etməsi XVII əsrdə xüsusi ölçülü qurğusunun vernyer α bu əsasda yeni geodeziya ölçmə alətlərinin yaranması səbəb olmuşdur.XVIII əsrdən başlayaraq bir sıra ölkələr o cümlədən Çar Rusiyası öz ərazisində geniş planaalma işinə başladı.İşlərinicraçısı kimi Peterburqda 1822-ci ildə hərbi topoqrafiyalar korpusu yaranır.Həmin korpusun müdavinləri başda polkovnik Xodzko olmaqla bizim ərazimizdə də ilk elmi əsaslı geodeziya ölçmələri aparılmışdır.
Bu dövrdə Zaqafqaziyada məşhur olan Şamxor bazisi yaradılmış və ölkə ərazisində trianqulyasiya şəbəkəsi yaradılmışdır.Sovetlər dövründə geodeziya kartoqrafiya işlərini o cümlədən bugünkü Azərbaycan ərazisində 15 mart 1919-cu ildə Vladimir İliç Leninin sərəncamı ilə yaradılmış baş geodeziya idarəsi həyata keçirilmişdir.Sonralar bu idarənin əsasında 1936-cı ildə QUGK Baş Geodeziya və Kartoqrafiya İdarəsi yaradıldı. QUGK-un keçmiş SSRİ ərazisinin müxtəlif rayonlarında müəssisələri fəaliyyət göstərmişdir.O cümlədən 1971-ci ildən Bakıda 16 nömrəli müəssisə yaradılmışdır. 1971-ci ilə qədər olan dövrdə geodeziya və kartoqrafiya işlərinin Azərbaycan ərazisində Tbilisi (4) müəssisəsi, Moskva (7) müəssisəsi və digər ittifaq tabeçiliyində olan geodeziya və kartoqrafiya müəssisələri həyata keçirilmişdir.
Növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geodeziya Yer planetini bütövlükdə və onun ayrı-ayrı hissələrini həndəsi nöqtəyi-nəzərdən öyrənən elmdir. Müasir topoqrafiya və geode ziya elmi aşağıdakı sərbəst fənlərə bölünür:
Ali geodeziya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ali geodeziya – dövlət geodeziya istinad məntəqələri şəbəkəsi yaratmanın,Yerin formasını və ölçülərini tapmağın,Yer qabığının üfüqi və şaquli istiqamətdə (əsr müddətində) dəyişməsinin üsül və metodlarını öyrənir.
Topoqrafiya və ya geodeziya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Topoqrafiya və ya geodeziya — plan və xəritə tərtib etmək üçün Yerin fiziki səthini və onun üzərindəki obyektləri həndəsi cəhətdən öyrənir.Topoqrafiya qədim yunan sözü olub,"məhəlli təsvir etmək" mənasını verir.Topoqraliyanın əsas tədqiqat üsulu planalmadır.Plan və xəritə tərtib etmək üçün Yer üzərində aparılan kompleks geodeziya ölçü işlərinə plan alma devilir.Planalma işləri birbaşa ərazidə və laboratoriyada yerinə yetiri lir.Ərazidə görülən işlərə çöl işləri,laboratoriyada görülən işlərə isə kameral işlər deyilir. Hazırda topoqrafiya kiçik ərazilərdə aparılan planalma işlə ri ilə məşqul olur.
Mühəndis geodeziyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mühəndis geodeziyası — təbii ehtiyatların mənimsənilməsi,mülki,sənaye,hərbi ve hidrotexniki obyektlərin,eləcə də yer quruluşu və meliorasiya işlərinin layihələşdirilməsi, bir çox mühəndis axtarışları və mürəkkəb konstruksiyaların quraşdırılması zamanı yerinə yetirilən geodeziya işlə rinin üsul və metodlarından bəhs edir.
Kosmik geodeziya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kosmik geodeziya radiodalğalar və işıq şuaları vasitəsilə süni peyklərin verdiyi məlumatlara osasən yerin formasını, ölçülərini və Yer üzərində nöqtələrin koordinatlarını hesablayıb tapan elmə deyilir. Kosmik geodeziya başqa fənlərə nisbətən iqtisadi və operativ cəhətdən daha əlve rişli olduğu üçün ondan geniş sahələrdə istifadə olunur.[1]
Kartoqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kartoqrafiya yunan sözüdür. Onun mənası iki sözün birləşmə sindən chartis- papirusdan yazı üçün hazırlanmış vərəq+ qraphe yazıram deməkdir. Kartoqrafiya coğrafi xəritələr və digər kartoqrafik əsərlər, onların xüsusiyyətləri, yaradılması və istifadə olunması üsulları haqqında elmdir.
Müasir kartoqrafiya xəritəşunaslıq, riyazi kartoqrafiya, rəqəmli xəri tələrin tərtibi və redaktə edilməsi, xəritələrin qrafiki düzəldilməsi, xəritə lərin nəşri və kartometriya kimi bir neçə fənnə və ya şöbəyə ayrılır.
Onu da qeyd edək ki, xəritə coğrafiya elminin görən gözüdür və izah edən ikinci dilidir.[1]
Azərbaycanda geodeziya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycanda geodeziya sahəsində tədqiqatların əsası XIX əsrin 40–50-ci illərində geodeziya alətləri vasitəsilə aparılmış ölçü işləri ilə qoyulmuşdur. Bunların nəticəsində ölkə ərazisində bir sıra 1-ci, 2-ci və 3-cü sinif məntəqələr qurulmuş, onların koordinatları müəyyən edilmiş və hərbi məqsədlər üçün xəritələr tərtib olunmuşdur. Respublikada geodeziyanın inkişafı Məmmədqasım Əliyevin adı ilə bağlıdır.O,bir sıra yüksək dərəcəli geodeziya məntəqələrinin müəllifi və eləcə də atlasların və xəritələrin əsas tərtibçilərindən olmuşdur.M.Əliyevin Azərbaycan dilində yazdığı ilk "Geodeziya kursu" (Bakı, 1928) və başqa əsərləri geodeziyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.Geodeziyanın tərkib hissəsi olan topoqrafiyanın Azərbaycanda əsasını topoqraf general İbrahim ağa Vəkilov qoymuşdur.Müxtəlif illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin topoqrafiya qərargahında şöbə rəisi, Baş qərargahda hərbi topoqrafiya şöbəsinin rəisi,Respublika Xalq Torpaq Kom misarlığı Topoqrafiya-Geodeziya İdarə sinin rəisi işləmiş İ.Vəkilov Azərbaycanla yanaşı Rusiyanın, Türkiyənin, İranın və başqa dövlətlərin ərazilərində aparılan topoqrafiya-planaalma işlərinin təş kilatçısı olmuş və həmin ölkələrin hərbi xəritələrinin tərtib edilməsində yaxından iştirak etmişdir.O, 1:420000 miq yaslı "Azərbaycan Respublikasının siyasi və təbii xəritəsi" (Bakı, 1920) adlı ilk coğrafiya xəritəsini hazırlamışdır.
Geodeziyanın müstəqil elm sahəsi kimi inkişafı XX əsrin 70-ci illərindən başlamışdır.Bu sahənin inkişafında geodeziya,topoqrafiya,kartoqrafiya üzrə ixtisaslaşmış xüsusi müəssisə,Bakı kartoqrafiya fabriki, "Azərbaycanaero geodeziya" İstehsalat Birliyi, Azərbay can Respublikası Dövlət Geodeziya və Xəritəçilik Komitəsi(2001-ci ildən Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi) xüsusi rol oynamışdır.Dövlət Geodeziya Məntəqələri Şəbəkəsinin yaradılması məqsədilə tədbirlər həyata keçirilmiş,müasir texnologiyadan istifadə olunmaqla Peyk GPS (Qlobal Mövqe Müəyyənetmə Sistemi) vasitəsilə respublika ərazisində 0-ci və 1 ci sinif geodeziya məntəqələrinin yenidən yüksək dəqiqliklə koordinatları müəyyən edilmiş və Beynəlxalq Geodeziya Şəbəkəsi ilə əlaqələndirilmişdir.Yerüstü,aero və kosmik fotoplanaalma vasitəsilə əldə olunmuş şəkillər müasir texnologiyaya uyğun olaraq xəritəçəkmədə tətbiq olunmuşdur.
Yüksək dəqiqlikli mühəndisi geodeziya işlərini yerinə yetirmək üçün istehsalat sahələri müasir geodeziya alətləri ilə (GPS, "Totalstation", La zer nivelirləri və s.) təchiz edilmiş,topoqrafiya işlərində rəqəmli texnologiyadan,elektron taxometrlərdən və s.alət və cihazlardan, planaalma məlumatlarını emal etmək üçün isə müasir kompüter proqramlarından istifadə olunur.[2]