Eftalitlər

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Eftalitlərin imperiyası

Eftalitlər — erkən orta əsrlərdə (IV-VI əsrlər) yaşamış irandilli[1][2][3][4][5] tayfalarıdır, onlara Soqdiana və Baktriya, Əfqanıstan və Qandharaya daxil olmaqla nəhəng dövlət yaratmışlar. VI əsrin 60-cı illərində eftalitlər Aşina türkləri tərəfindən fəth edilib.[6] Onlara bəzən Ağ Hunlar (İran dillərində "Spet Xyon" və sanskritdə "Sveta-huna" kimi) deyilir.[7][8]

Etnonim[redaktə | mənbəni redaktə et]

“Eftalitlər” adının özü mənbələrdə V əsrin ikinci yarısına aid edilir və erməni tarixçisi Lazar Parpetsi tərəfindən "heptal" şəklində; bu ad onu yeddi tayfadan (haft, hapt – İran dillərində “yeddi” deməkdir) ibarət olan massaget tayfalarından birinin adı kimi izah etməyin mümkünlüyünü göstərir. Bizanslı Feofan eftalitlər padşahının (Eftalitlərin tarixi onun hakimiyyəti dövründən başlayır) Vəxşunvar (Ahşunvar) adını daşıdığını, eftalan adlandığını və bu adla onun tayfasının “Eftalit” adını aldığını bildirir. ". Çin salnaməsi olan “Tanq-şu” (X əsr) bu məlumatı təsdiq edir: “E-da padşahın soyadı idi; sonralar onun xələfləri dövləti bu ümumi adla adlandırmağa başladılar”.[9] Sergey Tolstov[ru] eftalitlərin adının massagetlərin adının türkləşmiş formasının təhrifi olduğunu irəli sürdü (“Qweta-ali” - burada “qweta” massagetlərin öz adıdır, “el” isə türkcədən gəlir “ xalq”, “tayfa”, yəni “Qweta xalqı”), yəni onların simasında qədim Aral sahillərində qalan massagetlərin varisini göstərir.[10]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

457-ci ildə Eftalit padşahı Vəxşunvar[tr] Toxaristan və Bədəxşanı özünə tabe etdi, Mərvi işğal etdi və İrana ağır xərac qoydu. Sonra eftalitlər Kabil və Pəncab vadisini tutdular, Qaraşəhr, Kaşqar və Xotanı fəth etdilər. Beləliklə, onlar Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan və Əfqanıstan ərazilərini qüdrətli vahid dövlətdə birləşdirdilər. Bundan əlavə, şərqə doğru genişlənmələri zamanı Hindistan və Pakistanın şimal hissələrini (Kəşmir və Pəncab) ələ keçirdilər, daha sonra 460-cı ildən bəri Qupta imperiyasına qarşı bir neçə kampaniya apardılar və onların dövlətçiliyini məhv etdilər.

I Firuzun oğlu I Qubad “maqlar” və zadəganlar tərəfindən öz ölkəsindən qovularaq onu girov saxlayan padşahın yanına qaçaraq onun qızına orada evləndirir. Qayınatası Qubadın xahişi ilə ona bir ordu verdi, onun köməyi ilə Qubad yenidən taxta çıxdı və Bizansa tabe olan Asiya ərazilərinə qarşı yürüş etdi. Bu kampaniyalar nəticəsində Konstantinopol təzminat ödəməyə məcbur oldu.[11]

Qeyd etmək lazımdır ki, Josef Markwart[tr] ağ hunlarla dəfələrlə adı çəkilən kadisenlər – erməni mənbələrinin “Katiški”[12][13][14] ilə əlaqələndirir. Josef Markwart əvvələr onları xionitlər, yoxsa eftalitlər kimi hesab etməkdə tərəddüd edirdi, lakin sonrakı yazılarında onları eftalitlər kimi qeyd etdi.[15]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Г. А. Брыкина. Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья: Средняя Азия в раннем средневековье. — Наука, 1999. — С. 12. — 376 с. — ISBN 978-5-02-008617-3.
  2. ↑ Пономарёв, Борис Николаевич. История СССР с древнейших времен до наших дней. Том 1. — Наука, 1966. — С. 294.
  3. ↑ Массон В.М., Ромодин В.А. История Афганистана: С древнейших времен до начала XVI в. / Р.Т. Ахрамович, О.В. Ганковский, В.А. Лившиц.. — Москва: Наука, 1964. — С. 206. — 461 с.
  4. ↑ Дьяконов Игорь Михайлович, Кауфман К. В., Лившиц Владимир Аронович - О древней согдийской письменности Бухары // Вестник древней истории № 1(47). — Москва: Академия наук СССР, 1954. — С. 157. — 260 с.
  5. ↑ Советская этнография №2 / Петрова-Аверкиева Ю. П.. — Москва: Акаде́мия нау́к СССР, 1975. — С. 133. — 188 с.
  6. ↑ Kurt Behrendt, Pia Brancaccio. Gandharan Buddhism: Archaeology, Art, and Texts. — UBC Press, 2011-11-01. — С. 132. — 328 с. — ISBN 978-0-7748-4128-3.
  7. ↑ Dignas, Beate. Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals / Beate Dignas, Engelbert Winter. — Cambridge University Press, 2007. — P. 97. — ISBN 978-0-521-84925-8.
  8. ↑ Goldsworthy, Adrian. The Fall of the West: The Death Of The Roman Superpower. — Orion, 2009. — ISBN 978-0-297-85760-0.
  9. ↑ История народов Узбекистана. — Изд-во АН-УзССР, 1950. — С. 126. — 472 с.
  10. ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. — М.—Л.: изд-во Академии наук СССР, 1948. — С. 211. — 328 с.
  11. ↑ Н. Пигулевская. Сирийские источники по истории народов СССР. — М. — Л., 1941. — С. 62—65.
  12. ↑ Дьяконов, Игорь Михайлович. История Мидии: От древнейших времен до конца IV в до н.э. / Тревер К.В.. — М-Л: АН СССР, 1956. — С. 417. — 488 с.
  13. ↑ Габриелян Р.А. Армения и Атропатена / ред. Варданян В. М. — Ереван: Российско-армянский университет, 2002. — С. 71. — 318 с.
  14. ↑ Айказ Геворгян. Этномин kadish в армянской историографии // Caucaso-caspica № 1: Труды института автохтонных народов Кавказско-Каспийского региона. / Под ред. Г. Асатряна. — Ереван: Российско-армянский университет, 2016. — С. 301—302. — 340 с. — ISBN 978-9939-67-157-4.
  15. ↑ Нина Викторовна Пигулевская. Сирийские источники по истории народов СССР. — Изд-во Академии наук СССР, 1941. — С. 48. — 188 с.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Eftalitlər&oldid=7013662"