Eftalitlər
.jpg)
Eftalitlər — erkən orta əsrlərdə (IV–VI əsrlər) yaşamış tayfalarıdır, onlara Soqdiana və Baktriya, Əfqanıstan və Qandharaya daxil olmaqla nəhəng dövlət yaratmışlar. VI əsrin 60-cı illərində eftalitlər Aşina türkləri tərəfindən fəth edilib.[1] Onlara bəzən Ağ Hunlar (İran dillərində "Spet Xyon" və sanskritdə "Sveta-huna" kimi) deyilir.[2][3]
Mənşə
[redaktə | vikimətni redaktə et]İran[4][5][6][7][8] və ya Altay[9][10][11][12][13][14] mənşəli olmaları ilə bağlı mənbələr vardır. Ən çox qəbul edilən variant eftalitlərin türk olduqları, daha sonra Baktriya dilini qəbul etdikləridir.[15]
Etnonim
[redaktə | vikimətni redaktə et]"Eftalitlər" adının özü mənbələrdə V əsrin ikinci yarısına aid edilir və erməni tarixçisi Lazar Parpetsi tərəfindən "heptal" şəklində; bu ad onu yeddi tayfadan (haft, hapt – İran dillərində "yeddi" deməkdir) ibarət olan massaget tayfalarından birinin adı kimi izah etməyin mümkünlüyünü göstərir. Bizanslı Feofan eftalitlər padşahının (Eftalitlərin tarixi onun hakimiyyəti dövründən başlayır) Vəxşunvar (Ahşunvar) adını daşıdığını, eftalan adlandığını və bu adla onun tayfasının "Eftalit" adını aldığını bildirir. ". Çin salnaməsi olan "Tanq-şu" (X əsr) bu məlumatı təsdiq edir: "E-da padşahın soyadı idi; sonralar onun xələfləri dövləti bu ümumi adla adlandırmağa başladılar".[16] Sergey Tolstov[rus.] eftalitlərin adının massagetlərin adının türkləşmiş formasının təhrifi olduğunu irəli sürdü ("Qweta-ali" — burada "qweta" massagetlərin öz adıdır, "el" isə türkcədən gəlir " xalq", "tayfa", yəni "Qweta xalqı"), yəni onların simasında qədim Aral sahillərində qalan massagetlərin varisini göstərir.[17]
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]457-ci ildə Eftalit padşahı Vəxşunvar[türk.] Toxaristan və Bədəxşanı özünə tabe etdi, Mərvi işğal etdi və İrana ağır xərac qoydu. Sonra eftalitlər Kabil və Pəncab vadisini tutdular, Qaraşəhr, Kaşqar və Xotanı fəth etdilər. Beləliklə, onlar Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan və Əfqanıstan ərazilərini qüdrətli vahid dövlətdə birləşdirdilər. Bundan əlavə, şərqə doğru genişlənmələri zamanı Hindistan və Pakistanın şimal hissələrini (Kəşmir və Pəncab) ələ keçirdilər, daha sonra 460-cı ildən bəri Qupta imperiyasına qarşı bir neçə kampaniya apardılar və onların dövlətçiliyini məhv etdilər.
I Firuzun oğlu I Qubad "maqlar" və zadəganlar tərəfindən öz ölkəsindən qovularaq onu girov saxlayan padşahın yanına qaçaraq onun qızına orada evləndirir. Qayınatası Qubadın xahişi ilə ona bir ordu verdi, onun köməyi ilə Qubad yenidən taxta çıxdı və Bizansa tabe olan Asiya ərazilərinə qarşı yürüş etdi. Bu kampaniyalar nəticəsində Konstantinopol təzminat ödəməyə məcbur oldu.[18]
Qeyd etmək lazımdır ki, Josef Markwart[türk.] ağ hunlarla dəfələrlə adı çəkilən kadisenlər – erməni mənbələrinin "Katiški"[19][20][21] ilə əlaqələndirir. Josef Markwart əvvələr onları xionitlər, yoxsa eftalitlər kimi hesab etməkdə tərəddüd edirdi, lakin sonrakı yazılarında onları eftalitlər kimi qeyd etdi.[22]
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Kurt Behrendt, Pia Brancaccio. Gandharan Buddhism: Archaeology, Art, and Texts. — UBC Press, 2011-11-01. — С. 132. — 328 с. — ISBN 978-0-7748-4128-3.
- ↑ Dignas, Beate. Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals / Beate Dignas, Engelbert Winter. — Cambridge University Press, 2007. — P. 97. — ISBN 978-0-521-84925-8.
- ↑ Goldsworthy, Adrian. The Fall of the West: The Death Of The Roman Superpower. — Orion, 2009. — ISBN 978-0-297-85760-0.
- ↑ Г. А. Брыкина. Средняя Азия и Дальний Восток в эпоху средневековья: Средняя Азия в раннем средневековье. — Наука, 1999. — С. 12. — 376 с. — ISBN 978-5-02-008617-3.
- ↑ Пономарёв, Борис Николаевич. История СССР с древнейших времен до наших дней. Том 1. — Наука, 1966. — С. 294.
- ↑ Массон В. М., Ромодин В. А. История Афганистана: С древнейших времен до начала XVI в. / Р. Т. Ахрамович, О. В. Ганковский, В. А. Лившиц.. — Москва: Наука, 1964. — С. 206. — 461 с.
- ↑ Дьяконов Игорь Михайлович, Кауфман К. В., Лившиц Владимир Аронович — О древней согдийской письменности Бухары // Вестник древней истории № 1(47). — Москва: Академия наук СССР, 1954. — С. 157. — 260 с.
- ↑ Советская этнография № 2 / Петрова-Аверкиева Ю. П.. — Москва: Акаде́мия нау́к СССР, 1975. — С. 133. — 188 с.
- ↑ M.A. Shaban. Khurasan at the Time of the Arab Conquest // C.E. Bosworth (redaktor). Iran and Islam in memory of the late Vlademir Minorsky. Edinburgh University Press. 1971. səh. 481. ISBN 0-85224-200-X.
- ↑ Christian, David. A History of Russia, Inner Asia and Mongolia. Oxford: Basil Blackwell. 1998. səh. 248.
- ↑ Kurbanov, 2010. səh. 14
- ↑ Adas, Michael. Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History. Temple University Press. 2001. səh. 90. ISBN 978-1-56639-832-9.
- ↑ Baumer, 2018. səh. 97–99
- ↑ Talbot, Tamara Abelson Rice (Mrs David. Ancient arts of Central Asia. Thames and Hudson. 1965. səh. 93. ISBN 978-0-19-520001-0.
- ↑ Rezakhani, 2017. səh. 135. "The suggestion that the Hephthalites were originally of Turkic origin and only later adopted Bactrian as their administrative, and possibly native, language (de la Vaissière 2007: 122) seems to be most prominent at present."
- ↑ История народов Узбекистана. — Изд-во АН-УзССР, 1950. — С. 126. — 472 с.
- ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации. — М.—Л.: изд-во Академии наук СССР, 1948. — С. 211. — 328 с.
- ↑ Н. Пигулевская. Сирийские источники по истории народов СССР. — М. — Л., 1941. — С. 62–65.
- ↑ Дьяконов, Игорь Михайлович. История Мидии: От древнейших времен до конца IV в до н.э. / Тревер К. В.. — М-Л: АН СССР, 1956. — С. 417. — 488 с.
- ↑ Габриелян Р. А. Армения и Атропатена / ред. Варданян В. М. — Ереван: Российско-армянский университет, 2002. — С. 71. — 318 с.
- ↑ Айказ Геворгян. Этномин kadish в армянской историографии // Caucaso-caspica № 1: Труды института автохтонных народов Кавказско-Каспийского региона. / Под ред. Г. Асатряна. — Ереван: Российско-армянский университет, 2016. — С. 301–302. — 340 с. — ISBN 978-9939-67-157-4.
- ↑ Нина Викторовна Пигулевская. Сирийские источники по истории народов СССР. — Изд-во Академии наук СССР, 1941. — С. 48. — 188 с.
Ədəbiyyat
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Adylov, Šuhrat T.; Mirzaahmedov, Jamal K. On the History of the Ancient Town of Vardāna and the Objavija Feud in Ērān ud Anērān. Studies Presented to B. I. Maršak (1st part). Libreria Editrice Cafoscarina. 2006.
- Alram, Michael. "Ein Schatzfund Hephthalitischer Drachmen Aus Baktrien" [A treasure discovery of Hephthalite Drachms from Bactria] (PDF). Numismatische Zeitschrift (alman). 116/117 cild. 2008. 253–268.
- Alram, Michael. "From the Sasanians to the Huns New Numismatic Evidence from the Hindu Kush". The Numismatic Chronicle. 174. 2014: 261–291. ISSN 0078-2696. JSTOR 44710198.
- Alram, Michael; Filigenzi, Anna; Kinberger, Michaela; Nell, Daniel; Pfisterer, Matthias; Vondrovec, Klaus. "The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India)". Pro.geo.univie.ac.at. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2012–2013. 18 August 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 16, 2017.
- Balogh, Dániel. Hunnic Peoples in Central and South Asia: Sources for their Origin and History. Barkhuis. 12 March 2020. ISBN 978-94-93194-01-4.
- Baumer, Christoph. The History of Central Asia. Bloomsbury Publishing. 18 April 2018. ISBN 978-1-83860-868-2.. 4-volume set.
- Beckwith, Christopher. Empires of the Silk Road. Princeton University Press. 2009.
- Decker, Michael J. The Sasanian Empire at War: Persia, Rome, and the Rise of Islam, 224–651. Westholme Publishing. 2022.
- de la Vaissière, Etienne. 5: Central Asia and the Silk Road // S. F. Johnson (redaktor). Oxford Handbook of Late Antiquity. Oxford University Press. 2012. 142–169. ISBN 978-0-19-533693-1.
- de la Vaissière, Etienne. "Is There a "Nationality of the Hephtalites"?". Bulletin of the Asia Institute. 17. 2003: 119–132. ISSN 0890-4464. JSTOR 24049310.
- Enoki, K. On the Nationality of Ephthalites // Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko (PDF). 18. Tokyo. 1959. 1–58. İstifadə tarixi: 2017-04-01. Internet Archive copy
- Frye, Richard N. Pre-Islamic and early Islamic cultures // Canfield, Robert L. (redaktor). Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. 2002. ISBN 978-0-521-52291-5.
- Golden, Peter B. An Introduction to the History of the Turkic People. Turcologica. 9. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 1992.
- Härtel, Herbert; Yaldiz, Marianne. Laing, M. E. D. (redaktor). Along the Ancient Silk Routes: Central Asian Art from the West Berlin State Museums. Metropolitan Museum of Art. 1982. ISBN 978-0-87099-300-8. Internet Archive Google Books
- Ilyasov, Jangar. "The Hephthalite Terracotta". Silk Road Art and Archaeology. Kamakura. 7. 2001: 187–200.
- Kageyama, Etsuko. "The Winged Crown and the Triple-crescent Crown in the Sogdian Funerary Monuments from China: Their Relation to the Hephthalite Occupation of Central Asia" (PDF). Journal of Inner Asian Art and Archaeology. 2. 2007: 11–22. doi:10.1484/J.JIAAA.2.302540. 2020-11-11 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- Kageyama, Etsuko. "Change of suspension systems of daggers and swords in eastern Eurasia: Its relation to the Hephthalite occupation of Central Asia" (PDF). ZINBUN. 46. 2016: 199–212. doi:10.14989/209942.
- Kurbanov, Aydogdy. The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis (PDF) (PhD). Berlin: Berlin Freie Universität. 2010. İstifadə tarixi: 5 September 2012 – Freie Universitat Berlin Repository vasitəsilə.
- Kurbanov, Aydogdy. "The Hephthalite Numismatics" (PDF). Tyragetia. 7 (1). 2013: 369–380.
- Kurbanov, Aydogdy. "The Hephthalites: Iconographical Materials" (PDF). Tyragetia. 8 (1). 2014: 317–334.
- Lerner, Judith A. Observations on the Typology and Style of Seals and Sealings from Bactria and the Indo-Iranian Borderlands, in Coins, Art and Chronology II. The First Millennium CE in the Indo-Iranian Borderlands. Vienna: ÖAW. 2010.
- Lerner, Judith A.; Sims-Williams, Nicholas. Seals, sealings and tokens from Bactria to Gandhara : 4th to 8th century CE. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. 2011. ISBN 978-3-7001-6897-3.
- Litvinsky, B.A.; Guang-da, Zhang; Samghabadi, R. Shabani, redaktorlar History of Civilizations of Central Asia. Volume III: The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750. Paris: UNESCO. 1996. ISBN 978-92-3-103211-0. Alternate PDF Arxivləşdirilib 13 may 2021 at the Wayback Machine
- Maas, Michael. The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. 2015. ISBN 978-1-107-02175-4.
- Margottini, Claudio. After the Destruction of Giant Buddha Statues in Bamiyan (Afghanistan) in 2001: A UNESCO's Emergency Activity for the Recovering and Rehabilitation of Cliff and Niches. Springer Science & Business Media. 2013. ISBN 978-3-642-30051-6.
- Millward, James A. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press. 2007. ISBN 978-0-231-13924-3.
- Naymark, Aleksandr. Sogdiana, its Christians, and Byzantium: a Study of Artistic and Cultural Connections in Late Antiquity and Early Middle Ages (Ph.D. Dissertation). Bloomington: Department of Central Eurasian Studies and Department of Art History, Indiana University. August 2001.
- Rezakhani, Khodadad. ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. 2017. ISBN 978-1-4744-0030-5.
- Rezakhani, Khodadad. From the Kushans to the Western Turks // Touraj Daryaee (redaktor). King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). Ancient Iran Series. IV. 2017a. ISBN 978-0-692-86440-1.
- Rowland, Benjamin. The Art of Central Asia. New York: Crown. 1974. 15 January 2023 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 November 2020. Internet Archive
- Sundermann, Werner; Hintze, Almut; de Blois, François. Exegisti Monumenta: Festschrift in Honour of Nicholas Sims-Williams. Otto Harrassowitz Verlag. 2009. ISBN 978-3-447-05937-4.
- Shaban, M. A. [[[:Şablon:Gbook]] The ʿAbbāsid Revolution] (#bad_url). Cambridge: Cambridge University Press. 1970. ISBN 0-521-29534-3.
- West, Barbara A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing. 2009. ISBN 978-1-4381-1913-7. İstifadə tarixi: January 18, 2015.
- Yu Taishan. "The Illustration of Envoys Presenting Tribute at the Liang Court". Eurasian Studies. VI. 2018: 68–122.
- Zeimal, E.V. "The Circulation of Coins in Central Asia during the Early Medieval Period (Fifth–Eighth Centuries A.D.)". Bulletin of the Asia Institute. 8. 1994: 245–267. ISSN 0890-4464. JSTOR 24048777.