Küçüm xan

Küçüm, Küçüm xan, Kuçum (كوچم) — Sibir xanı olan Türk dövlet adamı. Şeybani, İbək xanın nəvəsi — Tümen və Böyük ordanın xanı.

Həyatı

Həyatının ilk illəri haqqında bilgi yoxdur. Əbülqazi Bahadır xan əsərində onu Murtaza xan oğlu olaraq tanıdıb Cuçi xanın oğlu Şeyban vasitəsiyla soyunu Çingiz xana bağlayır .

Ailəsi

Küçüm xan Soltanım xanım, Söyüdəcan xanım, Yandövlət xanım, Aktulum xanım, Ağsüyrün xanım, Şevləl xanım, Kubul xanım və Çepşan xanımla ailəqurmuşdu.

Oğlanları

• Əli xan — Sibir xanı (1600—1607). 1607-ci ildə əsir düşdü. Rusiyada Sibir çarı kimi tanınırdı. Yaroslavlda yaşamışdı. 1641-ci ildə Qasımov köçdü və orda vəfat etdi.
• Altanay — Sibir şahzadəsi,Yaroslavlda yaşamışdı.Sibir knyazlığının banisi. * Əbülxeyr xaç suyuna salınandan sonra Andrey Kuçumoviç, {{|ابوالخیر}}) 1575) — Sibir şahzadəsi, Kuçumun səkkizinci arvadı Çepşan xanımdan doğulmuşdu. 1591-ci ildə əsir düşdü. 1600-cü ildə xaç suyuna salındı.

Soyu

• Çingiz xan
  • Cuçi xan
    • Şeyban xan
      • Bahadur xan
        • Cuçi-Buğa xan
          • Badaqul xan
            • Məngu-Teymur xan
              • Bəggundə xan
                • Əli oğlan
                  • Hacı Məhəmməd
                    • Mahmudək
                      • Mürtəza xan
                        • Küçüm xan

Bu soy Şeybanilər adlanırdı.

Şeybanilər (1428 - 1468, 1500 - 1599), Çingiz Xan ın oğullarından Cuçinin oğlu, Batının qardaşı Şeybanın sülaləsindən olan və Özbəkləri idarə edən Əbuülxeyir xan tərəfindən qurulmuş xanədandır. 1428-ci ildə qurulan Buxara xanlığı 1468-ci ildə Teymur İmperatorluğu tərəfindən yıxılmışdır. Sonra 1500-ci ildə Məhəmməd Şeybani xan (1451-1510) tərəfindən təkrar qurulan Şeybani xanlığı (1500-1599) 1506-ci ildə Buxaranı ələ keçirmiş, mərkəzi Buxaraya köçürmüş və Buxara xanlığı olaraq xatırlanmağa başlamışdı. Bu xanlıq Özbək xanlığı olaraq da tanınır. Şeybani ya da Şibanoğulları xanlığı 1599-cu ildə Astarxan xanlığı mənşəli olan Din Məhəmməd, Baqi Məhəmməd və Qubernator Məhəmməd qardaşları tərəfindən yıxılmış və Buxara xanlığı Aştarxan hakimiyyətinin (Canı hakimiyyətinin) əlinə keçmişdir.

Böyük Teymurun öz soyu xan şəcərəsindən, yəni ağ budundan olmasa da, özünü "əmir" adlandırır. Şeybanilər isə Qızıl Orda xanlarından Özbək xanın soyundan idilər. Qızıl Orada dövlətində Özbək xanın soyunun hakimiyyətinə verilən Sibirin Tura şəhərində hökmranlıq edən onlara tabe Türk boyları Menqırt, Qaraqalpaq və Naymanlar ilə birlikdə Orta Asiyaya gəlirlər. Şeybani xanlarının ilki - Əbulxeyr xan 1428-ci ildə Turada (bu günkü Tobolsk bölgəsi) taxta çıxır və 1468-ci ilə kimi 40 il hökmranlıq edir. Ruslar Qızıl Ordanın dağılmasından yaralanıb Sibirə doğru irəliləyərkən Ebul Hayır Xan da, Sibirdən Sırdəryaya doğru istiqamət götürür və bütün Dəşti Qıpçağa sahib olur. Bu illərdə Teymurilər öz aralarındakı çəkişmələr üzündən ardıcıl güc itirirdilər. Dəşti Qıpçaqdakı Qazaxlar isə mühüm bir güc idi. Ebul Hayır xan Qazaxları hakimiyyəti altında saxlamaq istəyərkən həyatını itirir. Onun yerinə oğlu, Məhəmməd Şeybani keçir. Məhəmməd Şeybani hansı xana tabe olacağını bilmədən bir müddət səhrada at çapır. Bu zaman Çingizin varisi olduqlarını iddia edən iki xan birdən hökmdarlıq edirlər. Daha sonra Şeybani Mahmud xana tabe olmağa qərar verir. Mahmud xan bu hərəkətinə görə Məhəmməd Şeybaniyə Türkistan şəhərini 1495-ci ildə hədiyyə verir. Bu hadisə Türkistan şəhərinin, o cümlədən Orta Asiyanın da taleyini dəyişdirəcək qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Türkistan şəhərində mərkəzini yaradan Məhəmməd Şeybani, 5 il sonra, yəni 1500-cü ildə cənuba doğru hərəkət edərək Teymurilərin paytaxtı Səmərqəndi ələ keçirir. Hüseyn Baykaranın vəfatından sonra isə 1507-ci ildə Heratı alır. Beləliklə, İranda hakimiyyətdə olan Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl ilə qonşuluğa və eyni zamanda Osmanlılar ilə də müttəfiqliyə başlamış olur. Osmanlı Sultanı Yavuzun, Şah İsmayılı məğlub etməsində Şeybanilərin böyük payı vardır. Əslində Osmanlı ordusundan daha güclü olan Şah İsmayılın əsgərləri qərbdən Osmanlı, şərqdən isə Şeybani basqısı altında qalırlar. Yavuz ordusuyla səfərə çıxdığı zaman Şeybanilər də Səfəvi sərhədinə əsgər toplayırlar. Şah İsmayıl ordusunu iki hissəyə bölmək məcburiyyətində qalır və əsgərlərinin bir hissəsini Şeybanilərə qarşı şərqə göndərir, qalanları ilə Osmanlının qarşısına çıxır. Yavuz Şah İsmayılı bu ordusuyla məğlub edir. Bu, Osmanlı-Şeybani ittifaqı iki dövlət yıxılana qədər davam edəcəkdir. Şeybanilərlə birlikdə bölgəyə Özbək adı da daxil olmuş olur. Özbək sözü, Özbək Xan soyundan gələn Şeybanilərə tabe xalq tərəfindən mənimsənilərək xalqın adına çevrilir. Bu dönəmdə Ulu Türkistanda Qazax və Özbək ayrılması əməlli–başlı kəskinləşəcəkdir. Sibirdən Orta Asiyaya doğru yürüşlərində buradakı Qazaxlarla mübarizələrində xanlarını itirən Şeybanilərlə Qazaxların arası bir daha Teymurilər dönəmi Mavera ün nehir və Dəşti Qıpçaq əlaqəsinə dönməyəcəkdir. Qazaxlar da, şimaldan gəlib öz yurdlarında rahatlıqlarını pozan və daha sonra cənuba keçən Şeybanilərə heç yaxşı baxmayacaqlar. Qeyd olunanlardan Özbək adı və kimliyinin, bir soy və boy adı və kimliyi deyil, siyasi quruluşun xalqa qazandırdığı bir kimlik olduğunu söyləmək mümkündür. Belə ki, yüz illərlə İdil-Ural bölgəsi və Sibirdə Özbək Xanın və onun soyundan gələnlərin tabeçiliyində hərəkət edən Qaraqalpaqlar, əgər Şeybanilərlə birlikdə Orta Asiyaya gəldikləri zaman onlardan ayrılıb Qazaxların yanında yer almasaydılar, bu gün biz onlara da Özbək deyəcəkdik. Daha sonrakı illərdə Şeybanilərin birliyi pozularkən onların içindən çıxan qollar Buxara, Xivə və Kokant xanlıqlarını yaradırlar. Bu dönəmdə Osmanlı-Şeybani ittifaqı da Osmanlı-Buxara ittifaqına dönür. Buxara xanı Abdullah xan 1582-ci ildə babası Məhəmməd Şeybaniyə verilən və ona Mavera ün nəhrinin qapılarını açan Türkistan Şəhərinə gəlir və xalq ona tabeçiliyini bildirir. Abdullah xan Yesəvi türbəsinin Teymur dönəmində yarımçıq qalan hissələrini tamamlayır. Türkistan bu tarixdən etibarən Abdullah xanın vəfatına qədər onun təyin etdikləri insanlar tərəfindən idarə edilir.

Fəaliyyəti

Qazan xanlığının ruslar tərəfindən işğalından sonra Yadigar xan könüllü olaraq rus təbəəliyini qəbul etmişsə də, Çingiz xanın nəslindən olan Küçüm xan Yadigar xanı məğlub edərək 1563-cü ildə Sibir xanlığını da öz əlinə keçirmiş, Türk (tatar) boyları arasında İslam dinini yaymış, bu məqsədlə Buxara xanı Abdullah xana müraciət edərək İslam dinini öyrədən xocalar göndərilməsini xahiş etmiş və Buxara xanı tərəfindən buraya din alimləri və şeyxləri göndərilmişdir. Və beləliklə, Küçüm xanın səyi nəticəsində Sibir Türklərinin böyük bir qismi Şaman dinini tərk edib islamlaşmış, bir qismi isə bu günə qədər yenə də Şamançılıqda qalmaqdadırlar. Böyük mədəni quruculuq işlərinə başlayan Küçüm xan rus hücumu nəticəsində bu işləri dayandırıb ruslarla savaşmaq məcburiyyətində qalır. Bir tərəfdən ruslarla, digər tərəfdən də rus knyazlarının zülmündən qaçaraq Yermakın başçılığı ilə qaçaq dəstəsi yaradan Kazaklara qarşı vuruşan Küçüm xan və qardaşı Məhəmməd Qul Tatar bəylərini ümumi düşmənə qarşı bir araya gətirə bilmədiklərindən ruslara məğlub oldular. Doğrudur, Küçüm xan ruslar tərəfindən hər cür yardım edilən və "Sibir fatehi" elan edilən Kazak dəstəsinin başçısı ataman Yermakı 1584-cü ildə məğlub edərək öldürdü və rusları Sibirdən qaçmağa məcbur etdi. Lakin Moskva tərəfindən vaxtilə xristianlığı qəbul etmiş Tatar mirzalarından Mansurov adlı birinin komandanlığında Sibirə toplarla silahlanmış bir hərbi dəstə göndərildi. Tatar əsilli Mansurovun rəhbərlik etdiyit bu hərbi dəstə Şimali Sibirin istehkam qalalarını və xüsusilə müqəddəs sayılan "Bütləri" top atəşinə tutaraq qorxu yaratdı. Bütlərin dağılmasından qorxuya düşən Ostyaklar Rus hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. Küçüm xan bu məğlubiyyətlərə baxmayaraq, ruslara qarşı döyüşü davam etdirdi. Vəziyyətin çətin olduğunu görən ruslar Polşa, Litva əsirlərini və Dnepr Kazaklarını da öz min nəfərlik hərbi hissələrinə qataraq nəhayət 1598-ci ildə Küçüm xanın üzərinə yürüdülər. Qanlı döyüşlər əsnasında Küçüm xanın ailəsi və yaxınları rusların əliqnə keçdi. Ruslar Küçüm xanın əsir edilən ailə üzvlərini Moskvaya göndərdilər. Bu müdhiş zərbə ilə Küçüm xanın siyasi və hərbi fəaliyyəti sona çatsa da, bu qəhrəman Türk xanını ruslar nə əsir götürə, nə də öldürə bildilər. Moskva onu çarın xidmətinə dəvət etsə də o, bu dəvəti qəbul etməmiş, öz vətənində qalmağı üstün tutmuşdur. Ömrünün sonlarına doğru Küçüm xanın gözləri tutulmuş və öz əcəli ilə 1600-cü ildə vəfat etmişdir. Küçüm xanın ölümündən sonra ruslar mərhələ-mərhələ Sibirin Buryatlar, Tunquslar, Yakutlar yaşayan ərazilərini də XVII əsr boyu zəbt edərək öz ərazilərini Türk boylarının hesabına daha da genişləndirdilər. Beləliklə bir Türk Tatar Xanlığı da tarixə qovuşmuş oldu. Fəqət dövlət getsə də xalq yaşadı və bu gün də yaşamaqdadır.

Xarici keçidlər

• Хади Атласи «История Сибири»
• Состоялась презентация новой книги Фаузии Байрамовой «Кучум хан»
• В. Шпаков. Как погиб хан Кучум (история)

Həmçinin bax

• Sibir xanlığı
• Sibirin istilası