Kxmer imperiyası
ចក្រភពខ្មែរ Çakrphup Khmer ख्मेर साम्राज्य Kambucadeşa Kxmer imperiyası | |
|---|---|
| 802–1431 | |
.svg) | |
| Statusu | İmperiya |
| Paytaxtı | Anqkor |
| Rəsmi dilləri | Sanskrit və Kxmer dili |
| Dini | Hinduizm Mahayana Txeravada |
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya |
| Tarixi | |
• Yaranması | 802 |
• Süqutu | 1431 |
Kxmer imperiyası (kxm. ចក្រភពខ្មែរ, Çakrphup Khmer və ya kxm. អាណាចក្រខ្មែរ, Anaçak Khmer), rəsmi olaraq Anqkor krallığı (kxm. អាណាចក្រអង្គរ, Anaçak Anqkor) və ya hindlilər tərəfindən Kambucadeşa (hind ख्मेर साम्राज्य) — IX–XV əsrlərdə indiki Kamboca, Vyetnam, Tayland və Laos ərazisində hökmranlıq etmiş feodal kxmer buddist dövləti. Keçmiş Bapnom və Çenla krallıqlarının süqutu ilə yaranan imperiya Cənub-şərqi Asiyanın əksəriyyətini[3] və Cənubi Çinin bir hissəsini idarə edirdi.[4][5]
Dövlətin ən böyük irsi onun paytaxtı Anqkor şəhəri idi. Şəhərin Anqkor Vat və Bayon kimi tikililəri Kxmer imperiyasının ucsuz-bucaqsız güc və zənginliyinin, valehedici incəsənət və mədəniyyətinin, memarlıq üslublarının, estetik nailiyyətlərinin və əsrlər boyu qoruyub-saxladığı müxtəlif inanc sistemlərinin rəmzidir. Süni peyklərdən əldə edilən şəkillər Anqkor şəhərinin sənaye inqilabından əvvəlki dünyanın ən böyük şəhəri olduğunu sübut edir.[6]
Kxmer imperiyasının yaranma tarixi 802-ci il götürülür. Həmin il II Cayavarman özünü çakravartin ("dünyanın kralı" və ya "krallar kralı"). Krallıq XV əsrdə Anqkor şəhərinin işğalı ilə süquta uğramışdır.
Tarixi[redaktə | əsas redaktə]
Dövlət Hind-Çin yarımadasının mərkəzi hissələrində yaşayan kxmer tayfaları arasındakı əlaqələrin inkişafının bir nəticəsi olaraq yaranmışdır. Kxmer tayfalarının bir hakimiyyət altında birləşmələrinin ən böyük səbəbi Anqkor şəhərinin yerləşdiyi ərazidi. Bu ərazi kənd təsərrüfatının inkişafı üçün münasib idi. Dövlətin qurulmasının başqa bir səbəbi hind sivilizasiyasının sahilyanı ərazilərdən yarımadanın dərinliklərinə yayılması idi.
II Cayavarman (802–850) Kambucadeşa kral sülaləsinin banisi hesab edilir, ancaq kxmer tayfaları I İndravarman (877–889) və I Yaşovarman (889–900) hakimiyyəti dövründə birləşmişdir. XI–XII əsrlər imperiyanın ən qüdrətli dövrü idi. Kral I Suryavarman (1002–1050) və II Udayadityavarman (1050–1066) imperiya ərazisində böyük bir suvarma sistemi tikmişdir.
Kral II Suryavarmanın hakimiyyəti dövründə imperiya Çauprahaya çayının vadisində yaşayan monlarla və Tyampa dövləti ilə vuruşmuşdur. Böyükmiqyaslı müharibələr XIII əsrdə imperiyanın tənəzzül dövrünə girməsi ilə nəticələnmişdir. XIII əsrin ikinci yarısında imperiya qərbdə yaşayan tay tayfalarının hücumlarına məruz qalmışdır. İmperiya XV əsrdə Anqkor şəhərinin işğalı ilə süquta uğramışdır.
İnzibati bölgü[redaktə | əsas redaktə]
Kxmer imperiyasının inzibati bölgüsü barədə çox az məlumat var. İmperiyanın krala xərac verən kiçik-kiçik knyazlıqlardan ibarət olmağı ehtimalı var. Mahal sistemi X əsrin ortalarında yanmışdır. Hər bir mahalda 20–90 nəfərlik srukdan (kənd) və bir məbəddən ibarət idi.[7]
Dil[redaktə | əsas redaktə]
Kxmer cəmiyyəti ikidilli idi. Sanskrit hakimiyyətin və mədəniyyətin, kxmer isə adi xalqın dili idi. Buna baxmayaraq, kitabələrdə həm sanskrit, həm də khmer dillərindən istifadə olunurdu.[7]
Hökmdarlar[redaktə | əsas redaktə]
- 770—830: II Cayavarman
- 839—877: III Cayavarman
- 877—889: I İndravarman
- 889—910: II Yaşovarman
- 910—923: II Xarşavarman
- 923—928: II İşanavarman
- 921—941: IV Cayavarman
- 941—944: II Xarşavarman
- 944—968: II Racendravarman
- 968—1000: V Cayavarman
- 1001—1002: I Udayadityavarman
- 1002—1006: Cayaviravarman
- 1001—1050: I Suryavarman
- 1049—1066: II Udayadityavarman
- 1066—1080: III Xarşavarman
- 1080—1113: Nripatindravarman
- 1080—1107: VI Cayavarman
- 1107—1113: I Dharanindravarman
- 1113—1150: II Suryavarman
- 1150—1160: II Dharanindravarman
- 1160—1165: II Yaşovarman
- 1165—1177: Tribhuvanadityavarman
- 1181—1218: VII Cayavarman
- 1218—1243: II İndravarman
- 1243—1295: VIII Cayavarman
- 1295—1307: III İndravarman
- 1307—1327: İndracayavarman
- 1327—1336: IX Cayavarman
Qalereya[redaktə | əsas redaktə]
Kambocadakı məbədlər
.jpg)
Tailanddakı məbədlər
Laosdakı məbədlər
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Turchin, Peter; Adams, Conatan M.; Hall, Tomas D. (dekabr 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of world-systems research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018.
- ↑ Taaqepera, Reyn (sentyabr 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly. 41 (3): 493. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018.
- ↑ "Angkor". Infopleace. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018.
- ↑ Reynolds, Frank. "Angkor". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2018.
- ↑ "Khmer Empire". Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018. (#parameter_ignored); (#first_missing_last)
- ↑ Demiyan Evans; və b. (9 aprel 2009). "A comprehensive archaeological map of the world's largest preindustrial settlement complex at Angkor, Cambodia". PNAS. 104 (36): 14277–82. doi:10.1073/pnas.0702525104. PMC 1964867. PMID 17717084. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2018.
- ↑ 1 2 Cavan, B. (2009). Кхмеры. Moskva: Вече.
Ədəbiyyat[redaktə | əsas redaktə]
- Ködes, Corc (1966). The making of South East Asia. University of California Press. ISBN 0-520-05061-4.
- Friman, Maykl; Jak, Klod (2006). Ancient Angkor. River Books. ISBN 974-8225-27-5.
- Hayam, Çarls (2001). The Civilization of Angkor. Phoenix. ISBN 978-1-84212-584-7. (#invisible_char)
- Vittorio, Roveda. Khmer Mythology. River Books. ISBN 974-8225-37-2
- Daqens, Bruno. Angkor — Heart of an Asian Empire. Thames & Hudson. ISBN 0-500-30054-2
- Keys, Çarls F. (1995). The Golden Peninsula. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-1696-4.
- Runey, Daun F. (2005). Angkor: Cambodia's wondrous khmer temples (5th). Odissey. ISBN 978-962-217-727-7.
- Şendler, Devid P. A History of Cambodia. Westview Press. ISBN 0-8133-3511-6
- Daquan, Çjou. The Customs of Cambodia. The Siam Society. ISBN 974-8359-68-9
- Mouhot, Henri. Travels in Siam, Cambodia, Laos, and Annam. White Lotus Co, Ltd. ISBN 974-8434-03-6
- Vikeri, Maykl (1998). Society, economics, and politics in pre-Angkor Cambodia: the 7th–8th centuries. Toyo Bunko. ISBN 978-4-89656-110-4.
- Uolker, Bencamin (1995). Angkor Empire: A History of the Khmer of Cambodia. Kalkutta: Signet Press.
- Edmonds, İ.Q. The Khmers of Cambodia: The story of a mysterious people.
