Laokoon və oğulları üçün mənbəyə bax

{{yaxşı məqalə}}
{{Heykəl
|Şəkil                 = Laocoon and His Sons.jpg
|Şəklin ölçüsü         = 320
|Adı                   = Laokoon və oğulları
|Orijinal adı          = {{dil-it|Laocoonte e i suoi figli}}
|Heykəltəraş           = naməlum
|Ölkə                  = {{Flaqifikasiya|Vatikan}}
|Yerləşir              = [[Vatikan muzeyləri|Pio-Klementino Muzeyi]]
|Tarixi                = {{comment|təxm.|təxminən}} [[E.ə. 50|e.ə. 50-ci illər]]
|Hündürlüyü            = 208 sm × 163 sm × 112 sm<ref name="Digital Sculpture Project: Laocoön">[http://www.digitalsculpture.org/laocoon/index02.html Digital Sculpture Project: Laocoön] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180930100010/http://www.digitalsculpture.org/laocoon/index02.html |date=2018-09-30 }}, "Catalogue Entry: Laocoon Group"</ref>
|Material              = ağ mərmər
|Saxlanıldığı yer      = [[Piy-Kliment muzeyi]]
}}

'''“Laokoon və oğulları”''' ({{dil-it|Laocoonte e i suoi figli}}) və ya '''“Laokoon qrupu”''' ({{dil-it|Gruppo del Laocoonte}}) — [[Vatikan]]ın [[Vatikan muzeyləri|Pio-Klementino Muzeyi]]ndə [[Laokoon]] və oğullarının ilanlarla olan mübarizəsini təsvir edən heykəl. [[1506]]-cı ildə qazıntılar zamanı [[Roma]]da aşkara edilmiş heykəl [[Vatikan]]da yerləşdirilmiş və ictimai baxışı təşkil edilmişdir.<ref>Beard, 209</ref> Ehtimal edilir ki, ''“Laokoon və oğulları”'' [[Böyük Plini]]nin təriflədiyi məşhur heykəldir.<ref>Son dövrlərə kimi Plini tərəfindən təriflənən heykəlin [[Kapitoli canavarı heykəli]] olması düşünülsə də, son tədqiqatlar həmin heykəlin orta əsrlərə aid olduğunu göstərmişdir.</ref> Heykəli təşkil edən fiqurlar demək olar ki, təbii boy ölçüsündədir, ümumilikdə heykəl  bir metrdən bir qədər artıq hündürlüyə malikdir. Heykəl [[Troya]] kahini olan [[Laokoon]] və onun oğulları Antifant və Timbreyə dəniz ilanının hücum etməsi səhnəsini təsvir edir.<ref name="Digital Sculpture Project: Laocoön"/>

Bu əsər incəsənət tarixində ''“insan əzabı ikonasının prototipi”'' adlandırılmışdır.<ref>Spivey, 25</ref> [[Xristian incəsənəti]]ndə tez-tez təsvir edilən və [[İsanın əziyyətləri]], o cümlədən [[cəfakeş]]ləri göstərmək üçün istifadə olunan aqoniyadan fərqli olaraq Laokoonun əziyyəti günah yumaq üçün vasitə deyil və mükafatlandırılmır.<ref>Spivey, 28–29</ref> Əziyyət fiqurların əyilmiş üz mimikalarında ([[Çarlz Darvin]] qeyd edir ki, Laokoonun qabarıq qaşları fizioloji olaraq mümkün deyil),<ref>Spivey, 25 (Darwin), 121–122</ref> o cümlədən müqavimət göstərən bədənlərin, xüsusilə Laokoonun bədəninin gərgin əzələlərində ifadə olunur.<ref name="Darwin">{{cite book|last=Darwin|first=Charles|title=The Expression of the Emotions in Man and Animals|date=1872|publisher=D. Appleton & Company|location=New York|page=183|url=https://brocku.ca/MeadProject/Darwin/Darwin_1872_07.html|accessdate=20 oktyabr 2019|archive-date=2016-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20161225150005/https://brocku.ca/MeadProject/Darwin/Darwin_1872_07.html|url-status=live}}</ref> 
 
Plini heykəlin müəllifinin imperator [[Tit]]in sarayında fəaliyyət göstərmiş üç [[Rodos]]lu yunan heykəltəraşı – [[:en:Agesander of Rhodes|Aqesandr]], Afinador və Polidor olduğunu göstərsə də, nə onun işlənmə tarixini, nə də sifarişçisini qeyd etmir.

Əsər “ellinizm barokkosunun ən gözəl nümunələrindən biri” hesab edilsə də, onun orijinal olduğu, yoxsa daha qədim dövrə aid tunc və ya mərmər [[:en:Qədim Yunanıstan|Qədim Yunan]] heykəlinin kopyası olduğu bilinmir.<ref name="Boardman, 199">Boardman, 199</ref> Əsərin e.ə. II əsrdə yaradılmış orijinal heykəl olduğu düşünülsə də, hazırda bu ideyanın tərəfdarları azdır və əksər tədqiqatçılar onu tunc orijinalın kopyası hesab edirlər.<ref>Clark, 219–221 bu mövqeyi ilk dəfə səsləndirmişdir; həmçinin bax: Barkan, caption opp. p 1, Janson və s.</ref> Digərləri isə onun orijinal iş olduğunu qəbul edərək, daha gecə dövrdə yaradıldığını və [[Perqam]] stilinin istifadə olunduğunu düşünürlər. İstənilən halda o, zəngin romalının, bəlkə də imperator ailəsi üzvlərindən birinin evi üçün zifariş edilmişdir. Heykəlin tarixləndirilməsi üçün e.ə. 200-cü ildən e.ə. 70-ci ilə kimi müxtəlif təqvimlər göstərilsə<ref>Boardman, 199 deyir ki, "təxm. e.ə. 200 "; Spivey, 26, 36, düşünür ki, əsər Tit tərəfindən sifariş edilmiş ola bilər.</ref> də, hazırda daha çox ''“[[Yulilər-Klavdilər]] sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (e.ə. 68-e.ə. 27)”'' heykəlin yaradılması tarixi kimi qeyd edilir.<ref name="Howard, 422">Howard, 422</ref>

Qazıntı zamanı əldə edilmiş heykəl üçün əsər kifayət qədər yaxşı vəziyyətdə olsa da, tədqiq edilməsi göstərmişdir ki, həm qədim dövrdə, həm də yenidən aşkarlanmasından sonra abidə üzərində bərpa işləri aparılmışdır. Hazırda heykəl [[Vatikan muzeyləri]]nin tərkibinə daxil olan [[Piy-Kliment muzeyi]]ndə sərgilənir.

== Mövzu == 
{{main|Laokoon}}
[[Troya]]lı kahin Laokoonun hekayəsi [[Troya müharibəsi|Troya müharibələri]] [[epik silsilə]]sindən olsa da, [[Homer]] tərəfindən xatırlanmır. Laokoonun başına gələnlər [[Sofokl]]un dövrümüzə çatmamış faciəsinin mövzusu olmuş, eyni zamanda müxtəlif yunan yazıçıları tərəfindən xatırlanmışdır. Buna baxmayaraq, ilanın hücum etməsi səhnəsi hər dəfə fərqli təsvir olunmuşdur. Hadisənin dövrümüzə çatmış ən məşhur təsviri [[Vergili]]nin ''“[[Eneida]]”''sındadır ki, bu da ehtimal ki, heykəlin yaradılmasından sonrakı dövrə - e.ə. 29-19-cu illər aiddir.  Buna baxmayaraq, bəzi tədqiqatçılar heykəlin Vergilinin əsərində təsvir edilən hadisəni təsvir etdiyini düşünürlər.<ref>Boardman, 199, həmçinin ''Sperlonga und Vergil'' by Roland Hampe; qarşı fikir üçün Smith, 109</ref>

Vergilinin əsərində [[Poseydon]]un kahini olan Laokoon [[Troya atı]]na nizə ataraq onun sirrini açmağa çalışdıqdan sonra oğulları ilə birlikdə qətlə yetirilir. Sofoklun təsvirində [[:en:Apollon (mifologiya)|Apollonun]] kahini olan Laokoon əbədi bakir qalmalı olsa da, evlənir. İlanlar əziyyət çəkməsi üçün onun oğullarını öldürür, özünü isə sağ saxlayırlar.<ref>Smith, 109</ref> Digər versiyaya görə, o, Poseydon məbədində həyat yoldaşı ilə sekslə məşğul olduğuna görə öldürülür və ya məbəddə olan həyat yoldaşını qurban verir.<ref>Stewart, 85</ref> Birinci variantda ilan Poseydon tərəfindən göndərilir<ref>William Smith, ''Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology'', Taylor and Walton, 1846, p. 776</ref>, ikinci variantda isə onu Poseydon, [[Afina (mifologiya)|Afina]] və Apollon göndərirlər və hər iki variant troyalılar tərədindən Troya atının müqəddəs olması kimi təfsir edilir. Buna baxmayaraq, hər iki versiya fərqli mənəvi dəyərə malikdir: Laokoon ya düz hərəkət etmədiyinə görə cəzalandırılın, ya da düz söz dediyinə görə.<ref name="Boardman, 199"/>

Heykəldəki ilanlar həm dişləyir həm də üç personaja dolanaraq onları boğmağa çalışırlar və ehtimal ki, Vergilinin təsvirinə uyğun olaraq o, zəhərlidir. 1537-ci ildə heykəli tərif edən [[:en:Pietro Aretino|Pyetro Aretino]] da belə fikirləşir:

{{cquote|''...üç nəfərə hücum edən iki ilan onların üzündə qorxu, əzab və ölümün ən parlaq təsvirini yaradır. İlanlar dolanmış gənclər qorxu içindədir, ilan tərəfindən sancılmış qoca isə əziyyət çəkir; zəhərlənmiş uşaq ölür.''<ref>Farinella, 16</ref>}}

Hekayənin yunan versiyalarından birində böyük oğul qaçmağa müvəffəq olur və ehtimal ki, heykəl də buna ehtimal yaradır.<ref>Stewart, 78</ref>

== Tarixi ==
=== Qədim dövr ===

Əsərin stili [[ellinizm]] dövrünün ''“Perqam barokkosu”''na yaxındır. Təxminən e.ə. 200-cü ildə [[Kiçik Asiya]]nın yunan hissəsində yaranmış bu stilin dövrümüzə çatmış ən məşhur nümunəsi [[Perqam altarı]]dır (e.ə. 180-160-cı illərdə hazırlanmış əsər hazırda [[Berlin]]dəki [[Perqam muzeyi]]ndə saxlanılır).<ref>Boardman, 164-166, 197-199; Clark, 216-219; Cook, 153</ref> Altarı bəzəyən [[:en:Alcyoneus|Alkioney]] fiquru (ilan da daxil olmaqla) Laokoona bənzər stil və formada təsvir edilsə də, ''“daha müstəqil və öz prinsipləri baxımından çılğındır”''.<ref name="Cook, 153">Cook, 153</ref>

Qrupa daxil olan heykəllərin qədim dövrdə bərpa işlərinə məruz qaldığı nəzərə alındıqdan belə, Laokoon qrupu bütün ölçülər və işlənməsi baxımından çox yüksək keyfiyyətlidir. Qrupa daxil olan iki gənc fiquru ata ilə müqayisədə xeyli kiçikdir ki, bu da mərkəzi fiqurun təsirliyini daha da artırır.<ref name="Cook, 153"/> Zərif ağ mərmərin yunan mənşəli olması ehtimal edilsə də, tədqiqatlar zamanı bunun sübut edilməsi mümkün olmamışdır.

==== Plini ====
{{Şəkillər albomu
| istiqamət        = üfüqi
| yer              = left
| şəkil1     = Laocoon Vatican.jpg
| miqyas1    = 220
| şəkil2     = Gruppo del laocoonte, 05.JPG
| miqyas2    = 226
| alt yazı   = <center>''Heykəllər qrupunun fərqli prepektivlərdən yan görünüşü''</center>
}}
Ensiklopedik xarakterli ''“[[:en:Natural History (Pliny)|Təbii tarix]]”'' əsərində [[Qədim Yunanıstan|Qədim Yunan]] və [[Qədim Roma]] daş heykəltəraşlığından bəhs edərkən (XXXVI, 37) Plini deyir:

{{cquote|''...çox yüksək keyfiyyətə malik olan bir neçə əsərə gəlincə, onların yaradılması üçün işə cəlb edilmiş sənətkarların sayı kifayət qədər olsa da əsərin gözəlliyi onların hər birini məşhurlaşdırmağa kifayət edir. Heç bir kəs məşhurluğu yalnız öz üzərinə çəkməyə qadir deyil, əsərin hissələrini ayrılıqda dəyərləndirmək mümkün olmadığından o, bütünlükdə qiymətləndirilir. Məsələn, imperator Titin sarayında saxlanılan və istənilən digər incəsənət nümunəsi və bürünc heykəllər müqayisədə daha hörmətli olan Laokoon heykəli ilə bağlı vəziyyət belədir. Həm əsas fiqur, həm uşaqlar, həm də cazibədar qıvrımları olan ilanlar bütöv bir daş blokundan yonulmuşdur. Bu heykəl qrupu Rodosdan olan üç dahi sənətkar tərəfindən – Aqesandr, Afinador və Polidor tərəfindən işlənmişdir.''<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137%3Abook%3D36%3Achapter%3D4 English text at Tufts] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220810184235/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137%3Abook%3D36%3Achapter%3D4 |date=2022-08-10 }}, Book 36, Ch 4, but usually cited as 36:37, e.g. by Spivey, 26. Latin text:"... nec deinde multo plurium fama est, quorundam claritati in operibus eximiis obstante numero artificum, quoniam nec unus occupat gloriam nec plures pariter nuncupari possunt, sicut in laocoonte, qui est in titi imperatoris domo, opus omnibus et picturae et statuariae artis praeferendum. ex uno lapide eum ac liberos draconumque mirabiles nexus de consilii sententia fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus rhodii." Naturalis Historia. Pliny the Elder. Karl Friedrich Theodor Mayhoff. Lipsiae. Teubner. 1906, as 36:11, at [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0138%3Abook%3D36%3Achapter%3D11 Tufts] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220810232212/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0138%3Abook%3D36%3Achapter%3D11 |date=2022-08-10 }}. The word ''statuariae'' used by Pliny means bronze statues as opposed to stone, as pointed out by Bernard Andreae and others. Bax: Isager, 171</ref>}}

Ümumi qəbul edilmiş fikrə görə Plininin təsvir etdiyi əsər, hazırda [[Vatikan]]da saxlanan heykəl hesab edilir.<ref>As Beard, 210, a sceptic, complains; see "Chronology" at January 1506 for dissidents</ref> Müasir dövrdə əksər tədqiqatçılar rodoslu sənətkarların, e.ə. 200-cü illərdə yaşamış Perqamlı sənətkar tərəfindən bürüncdən yaradılmış əsəri kopyaladığını düşünürlər.<ref name="Stewart, Andrew W. 1996">Stewart, Andrew W. (1996), "Hagesander, Athanodorus and Polydorus", in Hornblower, Simon, Oxford Classical Dictionary, Oxford: Oxford University Press.</ref><ref>Boardman, 199; Smith, 109-110</ref> Maraqlıdır ki, Plini bu məsələni açıq şəkildə müzakirə etmir və bu onu göstərir ki, o, ''“əsəri orijinal iş kimi qəbul edir.”''<ref>Isager, 173</ref> Plini əsərin imperator Titin sarayında saxlandığınıqeyd edir və ehtimal ki, [[1506]]-cı ldə kəşf edilənə kimi əsər elə orda da qalmışdır. Lakin, Plini əsərin bütöv bir mərmər blokundan yonulduğunu qeyd etsə də, Vatikandakı əsər ən azı yeddi müxtəlif daş blokdan hazırlanmış hissələrə malikdir.<ref>Howard 417-418 and figure 1 has the fullest account used of the complicated situation here; with the damages and after the various restorations he lists 14 parts (417, note 4) when the group was last dismantled. See also Richard Brilliant, ''My Laocoön - alternative claims in the interpretation of artworks'',  University of California Press, 2000, p.29</ref><ref name="OCD">{{Citation  | last = Rose  | first = Herbert Jennings  | author-link =   | contribution = Laocoön  | editor-last = Hornblower  | editor-first = Simon  | title = [[Oxford Classical Dictionary]]  | volume =   | pages =   | publisher = [[Oxford University Press]]  | place = Oxford  | year = 1996  | contribution-url = }}</ref> Plininin istifadə etdiyi ''“razılığı”'' ({{dil-it|de consilii sententia}}) ilə ifadəsi bəzi tədqiqatçılar tərəindən heykəltəraşların işində yox, sifarişə aid edilir. [[:en:Nigel Spivey|Naycel Spivi]] həmin hissəni belə tərcümə edir: ''“[sənətkarlar] sovetin qərarı ilə heykəl qrupunun layihəsini işlədilər”''. Burdan belə çıxır ki, Tit heykəli sifariş edərkən bəlkə də aralarında həm də Plini olan sənətkarlarla məsləhətləşmişdir.<ref>Spivey, 26; see also Isager, 173, who translates it "by decision of the [imperial] council".</ref>

Həmin sənətkarların adı, ata adları ilə birlikdə başqa sıra ilə olsa da (Afinador, [[:en:Agesander of Rhodes|Aqesandr]], Polidor) Tiberinin Sperlonqdakı villasında saxlanan heykəllər qrupu üzərində də qeyd edilir.<ref>Rice, 239, with photo on 238</ref> Buna baxmayaraq həmin adların əsərlərin sahibini göstərdiyi və eyni adların heykəltəraşları göstərmədiyi ehtimalı da vardır. Hər iki heykəl qrupu arasında bir çox oxşar xüsusiyyətlərin olmasına baxmayaraq, Laokoon qrupu detalların yüksək keyfiyyətli işlənməsi ilə seçilir.<ref>Herrmann, 277</ref>

Bəzi tədqiqatçılar [[Rodos]] adasındakı [[:en:Lindos|Lindos]] arxeoloji abidəsi ərazisindən aşkarlanmış e.ə. 42-ci ilə aid Afinador və Aqesandr imzasına əsaslanaraq, əsərin yaradılma dövrünü e.ə. 42-20-ci illər hesab edirlər.<ref name="Stewart, Andrew W. 1996"/> Lakin, [[:en:Sperlonga sculptures|Sperlonqda]] sənətkarlarının atalarının adlarının da qeyd edilməsi, ən azından Lindosda adı qeyd edilən Aqesandrın fərqli adam olduğunu deməyə əsas verir.<ref>Rice, 235-236</ref> Ola bilsin ki, nəsildən-nəsilə adlar təkrarlanmış və ya ustad adı olaraq ötürülmüşdür. Ümumilikdə heykəllər və postamentlər üzərində səkkiz “Athenodoros” imzası dövrümüzə çatmışdır ki, onlardan da beşi İtaliya ərazisindədir. Onlardan bəziləri, o cümlədən [[Sperlonq qrupu heykəlləri]] ata Aqesandra aid edilir.<ref>Rice, 239-242</ref> Ümumilikdə mövzu akademik diskussiyaya açıq olaraq qalmaqdadır.

=== İntibah ===
{{Şəkillər albomu
| istiqamət        = şaquli
| yer              = right
| şəkil1     = Laocoon group closeup 4.jpg
| miqyas1    = 226
| şəkil2     = Laocoon Pio-Clementino Inv1059-1064-1067 n6.jpg
| miqyas2    = 226
| alt yazı   = <center>''Fiqurların üzlərindəki emosiyalar [[Ellinizm]] estetikasını əks etdirir və bir çox [[İntibah]] sənətkarlarının ilham mənbəyi olmuşdur''</center>
}}
Heykəl qrupu [[1506]]-cı ilin fevralında Feliçe de Fredis üzümlüyündə aşkarlanmışdır; klassik incəsənətlə maraqlanan [[Roma Papası]] [[II Yuli]] heykəlin aşkarlanması haqqında məlumat aldıqdan sonra<ref>In 2005 Lynn Catterson argued that the sculpture was a forgery created by [[Michelangelo]], in Catterson, Lynn, "Michelangelo's 'Laocoön?'" ''Artibus et historiae''. '''52''' 2005: 29.  Richard Brilliant, author of ''My Laocoön'', described Catterson's claims as "noncredible on any count". See [https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D07E0D91E3EF93BA25757C0A9639C8B63&pagewanted=all An Ancient Masterpiece Or a Master's Forgery?, New York Times, April 18, 2005] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160926234521/http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D07E0D91E3EF93BA25757C0A9639C8B63&pagewanted=all|date=September 26, 2016}}</ref> onun tədqiqinə dövrün ən məşhur sənətkarlarını cəlb edir. Heykəlin üzə çıxarılmasından dərhal sonra [[Mikelancelo]] qazıntı yerinə çağırılır. Onu [[Florensiya]] memarı [[:en:Giuliano da Sangallo|Culyano da Sanqallo]] və on bir yaşlı oğlu [[:en:Francesco da Sangallo|Françesko da Sanqallo]] müşayət edir.<ref>Barkan, 1-4, with English text; Chronology has the Italian, at 1567, the date of the letter.</ref> Kiçik Sanqallo təəssüratlarını sonradan belə təsvir edir:

{{cquote|''İlk dəfə [[Roma]]da olduğum zaman mən çox balaca idim, Papaya demişdilər ki, [[:en:Santa Maria Maggiore|Santa-Mariya-Maccore]] kilsəsi yaxınlığındakı üzümlükdə gözəl heykəl aşkarlayıblar. Papa hərbiçilərindən birini Culyano da Sanqallonun ardınca göndərərək, təcili heykəlin tapıldığı əraziyə gedib əsərə baxmağı tapşırır. Mikelancelo Buonarottini çox vaxt bizim evdə görmək olduğundan Papa onu da dəvət edir və mənim atam da onun iştirakına qarşı olmur. Mən də atama qoşuldum və biz birlikdə getdik. Mən heykəlin olduğu quyuya düşdüm və bu zaman atam dedi: “Bu, Plininin xatırladığı Laokoondur.” Daha sonra heykəli çıxartmaq üçün onun ətrafını qazdılar. Heykəl görünməyə başlayan kimi, hamı onu çəkməyə başladı; onlar qədim əşyalardan, o cümlədən Florensiya mədəniyyət nümunələrindən danışırdılar.''<ref>Ambiguous due to a quirk of Tuscan Italian, "everyone started to eat lunch" ''ci tornammo a desinare'' - see [http://cas.uchicago.edu/workshops/westmedcult/files/2011/11/Barkan-Workshop-paper.pdf Barkan lecture notes PDF] {{Wayback|url=http://cas.uchicago.edu/workshops/westmedcult/files/2011/11/Barkan-Workshop-paper.pdf |date=20120418193331 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120418193331/http://cas.uchicago.edu/workshops/westmedcult/files/2011/11/Barkan-Workshop-paper.pdf |date=2012-04-18 }} for 2011 Jerome Lectures, University of Chicago, “Unswept Floor: Food Culture and High Culture, Antiquity and Renaissance”, Lecture 1, start: "It’s a piece of sixteenth-century spelling, and I (along with many other commentators — if I was wrong, I wasn’t wrong alone)—understood it as ''disegnare'', that is, to draw ...[rather than] ''digiunare''—in other words, to eat lunch."  Farinelli, 16, has "And having seen it we went back to dinner, talking ..." {{cite web |url=http://cas.uchicago.edu/workshops/westmedcult/files/2011/11/Barkan-Workshop-paper.pdf |title=Archived copy |accessdate=2013-11-04 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120418193331/http://cas.uchicago.edu/workshops/westmedcult/files/2011/11/Barkan-Workshop-paper.pdf |archivedate=April 18, 2012 }}</ref>}}

Feliçe de Fredise yazar vəzifəsi və Roma qapılarından birinin gəlirini verən II Yuli 23 martda heykəli alır. Həmin ilin avqustunda əsər tamamilə yeni Belveder bağının divarındakı nişdə yerləşdirilir və ictimai nümayişə açılır. [[Belveder sarayı (Vatikan)|Belveder sarayı]] sonradan [[Vatikan muzeyləri]]nin tərkibinə çevrilir, heykəlin alınma tarixi isə Vatikan muzeylərinin əsasının qoyulduğu tarix kimi qəbul olunur. Müxtəlif təsvir və qravürlərdən bəlli olur ki, aşkarlandığı zaman böyük oğul heykəli ümumi qrupdan tamamilə  ayrılmışdı.<ref>Chronology, 1504-1510</ref>

[[1798]]-ci ildə İtaliyanın işğalından sonra heykəl Fransaya aparılsa da, ayrı-ayrı hissələri Romada  qalmışdır. [[1800]]-cü ildə heykəlin [[:en:Luvr muzeyi|Luvrda]] nümayişinə başlanılması ilə sonradan ''Napoleon muzeyi'' kimi tanınan Mərkəzi İncəsənət Muzeyi açılmışdır. Heykəli tamamlayacaq yeni detalların işlənməsi üçün müsabiqə elan olunur. Qırıq hissələr olmadığından [[:en:François Girardon|Fransua Jirardonun]] 150 yaşlı üzlük hissələrinin istifadəsinə qərar verilmişdir. 1815-ci ildə [[Napoleon]]un [[Vaterlo döyüşü]]ndə məğlub olmasından sonra əksər incəsənət əsərləri oğurlandıqları yelərə qaytarılmış, 1816-cı ilin yanvarında isə Laokoon Romaya çatdırılmışdır.<ref>Chronology, 1798-1816</ref>
==== Tapıldığı ərazi ====
[[Fayl:Pianta regio III da Lanciani.jpg|250px|thumb|left|Heykəlin tapıldığı ərazini xəritədə Serv divarı və Yeddi zal sisternası yaxınlığında R ilə işarələnmişdir.]]
[[1506]]-cı ildə heykəlin tapıldığı ərazinin [[Oppian təpəsi]]ndəki ([[Eskvilin təpəsi]]nin cənub istiqaməti) ''Feliçe de Fredis üzümlüyü'' olması həmişə məlum olmuş və əsərin [[Roma Papası]]na satılması haqqında sənəddə də bu məlumat qeyd edilmişdir. Lakin, zamanla üzümlük ərazinin harda olması haqqında dəqiq məlumat itirilmiş, yalnız Sanqallonun ''“Santa-Mariya-Maccore kilsəsi yaxınlığında”'' və ''“[[:en:Domus Aurea|imperator Neronun sarayı]] yaxınlığında”'' (müasir dördə [[Kolizey]]in yaxınlığı) kimi təxmini məlumatlar saxlanmışdır.<ref>Volpe and Parisi; Beard, 211 complains of vagueness</ref> [[Santa-Mariya-in-Araçeli]] kilsəsindəki 1529-cu ilə aid kitabədə heykəlin Fredis və onun oğluna məxsus ərazidən tapılması göstərilsə də, ərazinin harda olması deyilmir. 2010-cu ildə yayımlanmış tədqiqatda bələdiyyə arxivlərindən əldə edilmiş iki sənəd təqdim edilir. Həmin sənədlər pis indeksləşdirildiyindən daha əvvəlki tədqiqatçıların nəzərindən qaçmışdır.  Sənədlərin ətraflı tədqiqi nəticəsində heykəlin tapıldığı ərazinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi mümkün olmuşdur: müəyyən edilmişdir ki, heykəl Oppian təpəsindəki [[:en:The Seven Halls|Yeddi zal]] sisternasının xarabalıqlarından aşkara çıxarılmışdır.<ref name="Volpe and Parisi">Volpe and Parisi</ref> 
[[Fayl:Santa Maria in Aracoeli, Grabplatte Felice de Fredis.JPG|250px|thumb|right|Santa-Mariya-in-Araçeli kilsəsində saxlanan və heykəlin tapıldığı yerin qeyd edildiyi 1529-cu ilə aid kitabə.]]
Tədqiq edilmiş ilk sənəddə qeyd edilir ki, [[14 noyabr]] [[1504]]-cü ildə, yəni heykəlin tapılmasından 14 ay əvvəl De Fredis, 135 dukata 1.5 ha üzümlük ərazisi almışdır. [[1527]]-ci ilə aid ikinci sənəddə isə mülkə evin də daxil olması və yeri dəqiqləşdirilir; sənədin tərtib edildiyi dövrdə De Fredis artıq vəfat etmişdi, onun dul həyat yoldaşı isə evi kirayə verirdi. Həmin ev [[1748]]-ci ilə aid xəritədə də göstərilmişdir.<ref>Volpe and Parisi; the map is Giambattista Nolli's ''Nuova Pianta di Roma'', [[:Fayl:Giovanni Battista Nolli-Nuova Pianta di Roma (1748) 09-12.JPG|section image here]], the house shown with a zig-zag plan to the top left of the section.</ref> [[2014]]-cü ildə ərazidəki monastırın həyətində üç mərtəbəli yaşayış binası qalmaqdadır. XIX əsrə kimi heykəlin tapıldığı ərazi kənd təsərrüfatı üçün istifadə olunmuşdur. Müasir dövrdə isə ərazi tamamilə tikililərin altında qalmışdır. Ehtimal ki, De Fredis torpağı aldıqdan dərhal sonra ev tikintisinə başlamışdır. Heykəlin dörd metr dərinlikdən üzə çıxarıldığını nəzərə aldıqda adi tənək üçün qazılmış yerdən yox, ev və ya quyu üçün qazılmış yerdən tapıldığını düşünmək olar.<ref name="Volpe and Parisi"/>

Abidənin tapıldığı ərazi [[Serv divarı]] yaxınlığında yerləşsə də, divar artıq şəhərin sərhəddini müəyyən etmirdi. Qədim dövrdə burada [[Oktavian Avqust|Avqustun]] tərəfdaşı və incəsənət hamisi olan [[:en:Gaius Maecenas|Qay Messenatın]] sifarişi ilə salınmış [[:en:|Messenat bağı]] yerləşirdi. Messenat bağı e.ə. VIII əsrdə Avqusta bağışlamış, həmin tarixdən sonra isə bağda Avqustun varisi [[Tit]] yaşamışdır. Plini isə məlumatında Laokoon qrupunun vaxtilə Titin sarayında saxlandığını qeyd edirdi. Əgər Plinin gördüyü vaxt heykəl artıq tapıldığı ərazidə idisə, o zaman ola bilsin ki, ora Messenat və ya imperatorlardan birinin dövründə gətirilmişdir.<ref>Warden, 275, approximate map of the grounds is fig. 3</ref>

=== Restavrasiya işləri ===
[[Fayl:Laocoon-arm.JPG|230px|thumb|right|Laokoon fiqurunun sağ qolu intibah dövrünün əlavələrindən təmizləndikdən sonra]]
Heykəlin aşkarlanması zamanı Laokoonun sağ əli, uşaqlardan birinin əlinin hissələri və ilanın hissələri çatışmırdı. Sağ tərəfdə yerləşən böyük oğul digər iki heykəldən ayrılmışdır.<ref>Howard, 417-420</ref> Laokoonun istifadə edildiyi altarın yaşı naməlum olaraq qalmaqdadır.<ref>Howard, 418-419, 422</ref> Rəssamlar və digər sənətkarlar heykəlin çatışmayan hissələrini təsvir etməyə çalışırdılar. [[Mikelancelo]] bildirirdi ki, çatışmayan əllər çiyinin üstündən arxa tərəfə bükülmüşdü. Digər sənətkarlar isə əksinə, qolların qəhrəmancasına çölə açıldığını ehtimal edirdilər.<ref>Barkan, 7-11</ref>

[[Vazari]]nin verdiyi məlumata görə, Papanın memarı olan [[Donato Bramante|Bramante]] tərəfindən [[1510]]–cu ildə keçirilmiş qeyri-rəsmi müsabiqə zamanı heykəlin sağ əlinin bərpa edilməsi üçün layihələr qəbul edilmiş, müsabiqə zamanı [[Rafael]]in təklifi yüksək qiymətləndirilsə də, [[:en:Jacopo Sansovino|Yakopo Sansovino]] qalib gəlmişdir.<ref>Barkan, 7-10</ref> Qalibin hazırladığı nümunələr orijinal əsərə birləşdirilməmiş və [[1532]]-ci ilə kimi heykəl olduğu kimi qalmışdır. Həmin il Mikelancelonun tələbələrindən olan Covanni Antonio Montorosli düzxətli detalları heykələ birləşdirmişdir. Loakoona əlavə edilmiş həmin əl dövrümüzə kimi qalmışdır. [[1725]]-[[1727]]-ci illərdə [[:en:Agostino Cornacchini|Aqostino Kornakkini]] kiçik oğulun qolunun çatışmayan hissələrini əlavə etmişdir; [[1816]]-cı ildə isə [[Antonio Kanova]] heykələ edilmiş bütün əlavələri təmizləyərək onu aşkarlandığı ilkin vəziyyətə qaytarır.<ref>Chronology; Barkan, 9-11</ref>

[[1906]]-cı ildə arxeoloq, incəsənət əsərləri taciri və [[Barrakko muzeyi]]nin direktoru [[:en:Ludwig Pollak|Lüdviq Pollak]] heykəl qrupunun tapıldığı ərazidə qazıntı zamanı qol qalığı aşkarlamışdır. Tapılmış detalın Laokoon qrupu ilə stilistik oxşarlığını nəzərə alan Pollak onu [[Vatikan muzeyləri]]nə təhvil verir: bundan sonra yarım əsr ərzində detal Vatikan arxivində saxlanılır. [[1957]]-ci ildə [[Piy-Klement muzeyi]] tapılmış detalın Mikelancelo tərəfindən təklif edildiyi kimi gərilmiş olduğunu əsas gətirərək, onun Loakoona aid olduğuna qərar verir və heykələ birləşdirir. Paolo Livera bu haqqda yazır: ''“Mühüm hissəsinin çatışmamasına baxmayaraq, tors və qol arasında əlaqə ideal şəkildə təmin edilmişdir.”''<ref>Liverani, Paolo, Digital Sculpture Project, [http://www.digitalsculpture.org/laocoon/index02.html "Catalogue"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180930100010/http://www.digitalsculpture.org/laocoon/index02.html |date=2018-09-30 }}; Chronology, 1957</ref>

[[1980]]-ci illərdə heykəl sökülmüş və Pollakın qolu ilə yenidən yığılmışdır.<ref>See Beard, 210</ref> Uşaqların əl və barmaqlarının bərpa edilmiş hissələri təmizlənmişdir. Sökülmə zamanı metal mismar yerləri aşkarlanmış və bu yerlərə əsasən də antik dövrdə heykəl qrupunun piramidal formalı daha kompakt formada yığıldığını deməyə əsas vermişdir. Seymur Hovardın sözlərinə görə ''“həm Vatikan, həm də Sprelonqdakı heykəllər qruplarında oxşar zövq və məkan dəyişikliyi baş verəcəyi halda əsərin quruluşunu dəyişməyə imakan verəcək açıq və dəyişdirilə bilinən forma xarakterikdir.”''<ref name="Howard, 422"/> Heykəlin daha açıq planoqrafik kompozisiyası ''“Roma imperiyası, o cümlədən İntibah və müasir dövrlərdə həyata keçirilmiş dəyişiklikləri aşkar şəkildə nümayiş etdirir.”'' ''“Daha vahid, barokko stilinə uyğun və diaqonal üzrə miramidal kompozisiya”'' yaratmaq üçün Seymur Hovard, böyük oğulun arxasını 90° altara çevirərək, onun baxışlarını atasına yox, yan izləyicilərə yönləndirməyi təklif edir.<ref>Howard, 422 and 417 quoted in turn. See also "Chronology" at 1959</ref> Bununla yanaşı, digər təkliflər də edilmişdir.<ref>"Chronology" at 1968-70</ref>

== Təsirləri ==
[[Fayl:Caricature of the Laocoon group as apes.jpg|250px|thumb|right|Tisianın ''"Laokoon qrupu"''nu meymun kimi təsvir edən karikaturası, XVI əsr, [[Albertina]]]]
Loakoon heykəl qrupunun kəşf edilməsi böyük təsir yaradaraq, [[İtaliya]] sənətkarları arasında marağa səbəb olmuş və [[barokko]] incəsənətinə böyük təsir etmişdir. Məlumdur ki, [[Mikelancelo]] əsərin nəhəng ölçülərindən xüsusilə təsirlənmiş, onun [[Ellinizm|ellinistik]] estetika hissi, xüsusilə kişi fiqurlarının təsvirini çox bəyənmişdir. Laokoon qrupu və [[Belveder torsu]]nun təsirini sonradan Mikelancelo tərəfindən [[Roma Papası]] [[II Yuli]]nin məzarının dekorasiyası üçün hazırlanmış ''“[[Üsyankar qul]]”'' və ''“[[Ölən qul]]”'' heykəllərində, həmçinin [[Sikstin kapellasının tavanı]]nı bəzəyən bir neçə iqnudi rəsmində müşahidə etmək mümkündür.<ref>Barkan, 13-16, and on the ''Torso'', 197-201; Spivey, 121-123; Clark, 236-237</ref> [[Rafael otaqları]]ndakı ''“[[Parnas]]”'' adlı rəsmində Homerin üzünün ifadəsi Loakoonun üz ifadəsi əsasında işlənsə də, Rafaelin rəsmində bu ifadə ağrı və əziyyəti yox, korluğu ifadə edir.<ref>Roger Jones and [[Nicholas Penny]], ''Raphael'', p. 74, Yale, 1983, {{ISBN|0-300-03061-4}}</ref>

[[Florensiya]] heykəltəraşı [[Baçço Bandinelli]]yə əsərin Papa [[X Lev]] üçün kopyasını hazırlamaq sifariş edilmişdi. Papa, sifariş etdiyi versiyanı Fransa kralı [[I Fransisk]]ə göndərməyi planlaşdırsa da,  Bandinellinin versiyası o qədər yaxşı alınmışdır ki, Papa onu hədiyyə etmək fikrindən daşınmışdır. Hazırda [[Florensiya]]dakı [[Uffitsi qalereyası]]nda saxlanan bu nüsxənin bütün [[orta əsrlər]] boyunca çoxlu sayda kiçik ölçülü nüsxələri yaradılmışdır.<ref>Barkan, 10</ref> I Fransisk üçün [[Fontenblo sarayı|Fontenbloda]] [[:en:Francesco Primaticcio|Primatiççonun]] rəhbərliyi ilə yaradılmış nüsxə hazırda [[Luvr muzeyi]]ndə saxlanılır. Əsərin ən məşhur nüsxələrindən biri [[Rodos]] adasındakı [[Rodos cəngavərləri Qrandmasterinin sarayı|Böyük saray]]da saxlanılır. Bir çox nüsxələrdə Loakoonun əli dartılmış vəziyyətdə göstərilsə də, Rodos nüsxəsində bu təsvirdən qaçılmışdır.

Heykəl qrupu həm də çap nümunələrində yayılmış və bütün Avropada məşhurlaşmışdır. 1520-ci illərdə ehtimal ki, [[:en:Tisian Veçellio|Tisianın]] heykəllə və ya onun yaxşı nüsxəsi ilə tanış olmaq imkanı qazanmışdır; belə ki, onun ''“[[Averoldi poliptixi]]”'' əsəri və qravürlərindən birində heykəlin təsiri hiss olunmaqdadır.<ref>Barkan, 11-18; Spivey, 125</ref> Qravürdə üç insan yerinə üç meymun təsvir edilmişdir ki, bu da əksər halda Bandinellinin nüsxəsinin keyfiyyəti haqqında Tisianın satirik yanaşması kimi təfsir edilir. Həmçinin ehtimal edilir ki, bu qravür Tisianın o zaman gündəmdə olan insan və meymun fizionomiyasının oxşarlığı haqqında fikirlərə yanaşmasını göstərir.<ref>Barkan, 13-16; H. W. Janson, "Titian's Laocoon Caricature and the Vesalian-Galenist Controversy", ''The Art Bulletin'', Vol. 28, No. 1 (Mar., 1946), pp. 49-53; Clark, 390-391 rejects Janson's theory as to the meaning.</ref>  Heykəlin [[Piter Paul Rubens|Rubens]] tərəfindən işlənmiş on beşdən artıq eskizi dövrümüzə çatmışdır. Rəssamın [[Antverpen kafedralı]]nda saxlanan “[[:en:The Descent from the Cross (Rubens)|Xaçdan endirilmə]]” adlı əsərində isə heykəlin təsiri müşayət edilir.<ref>Spivey, 125-127</ref> 
<center>
<gallery mode="packed" heights="200px" widths="270px">
Fayl:Musée du Louvre - Galerie Michel-Ange - Un Esclave.JPG|<small>[[Mikelancelo]] - ''[[Üsyankar qul]]'', [[1513]], [[Luvr muzeyi]], [[Paris]]</small>
Fayl:Michelangelo, ignudo 08.jpg|<small>[[Mikelancelo]] - ''İqnudi'', [[Sikstin kapellasının tavanı]], [[1509]], [[Sikstin kapellası]], [[Vatikan]]</small>
Fayl:Cropped image of Homer from Raphael's Parnassus.jpg|<small>[[Rafael Santi|Rafael]] - ''[[Parnas]]'' rəsmindən [[Homer]] detalı, [[1509]], [[Rafael otaqları]], Vatikan</small>
Fayl:Parmigianino, testa del laocoonte, chatsworth.jpg|<small>[[Parmicanino]] - ''Laokoonun başı'', [[1530]]-cu illər, [[Çatsuort-haus]], [[Derbişir]]</small>
Fayl:Polittico averoldi 02.jpg|<small>[[Tisian Veçellio]] - ''[[Averoldi poliptixi]]''ndən Müqəddəs Sebastyan detalı, 1522, [[:en:Santi Nazaro e Celso, Brescia|Santi-Nazaro-Selso kilsəsi]], [[Breşiya]]</small>
Fayl:Laocoon-Uffizi.png|<small>[[Baçço Bandinelli]] - ''Laokoon və oğulları'', [[1520]], [[Uffitsi qalereyası]], [[Florensiya]]</small>
Fayl:El Greco (Domenikos Theotokopoulos) - Laocoön - Google Art Project.jpg|<small>[[El Qreko]] - ''[[Laokoon (El Qreko)|Laokoon]]'', [[1610]]-[[1614]], [[Milli Sənət Qalereyası]], [[Vaşinqton]]</small>
</gallery>
</center>
=== ''Laokoon incəsənət idealı kimi'' ===
[[Fayl:Laocoon.b.p1.300.jpg|220px|thumb|left|Uilyam Bleykin ''"Laocoön"'' printi, təxm. 1820-ci illər]]
[[Böyük Plini|Plini]] Laokoon qrupunu ''“yaradılmış bütün rəsm və heykəltəraşlıq əsərlərindən daha çox hörmətə layiq”''<ref>''Bryn Mawr Classical Review'' 2001.08.34, review of Richard Brilliant, ''My Laocoön: Alternative Claims''.</ref> əsər kimi təsvir edir və bu yanaşma sonradan əsərin ən böyük sənət əsəri kimi müzakirə edilməsinə səbəb olur. [[:en:Johann Joachim Winckelmann|İohann İoahim Vinkelmann]] ([[1717]]-[[1768]]) ölüm və uğursuzluq səhnəsini təsvir edən əsərin gözəlliyinin tərfilənməsinin yaratdığı paradoksu müzakirə edir.<ref>
Gustafson, Susan, ''Laocoon's Body and the Aesthetics of Pain: Winckelmann, Lessing, Herder, Moritz and Goethe'' by Simon Richter, ''South Atlantic Review'', Vol. 58, No. 4 (Nov., 1993), pp. 145-147</ref>  Mövzu ətrafında debatlara əhəmiyyəti töhfə vermiş [[:en:Qothold Efraim Lessinq|Qothold Yefraim Lessinq]] ''“Laokoon: Rəssamlıq və poeziyanın sərhədləri haqqında esse”'' adlı əsərində təsviri və ədəbi incəsənətin sərhədlərini müzakirə edərək, heykəli [[Vergili]]nin şerləri ilə müzakirə edir. O, qeyd edir ki, həddən artıq ağrılı olduğuna görə rəssamlar fiziki ağrını real təsvir edə bilmirdilər. Buna görə də onlar, ağrını təsvir edərkən gözəlliyi də saxlamağa məcbur olurdular.<ref>[http://www.wellcome.ac.uk/en/pain/microsite/culture3.html "Laocoon and the expression of pain"] {{Wayback|url=http://www.wellcome.ac.uk/en/pain/microsite/culture3.html |date=20131005071126 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005071126/http://www.wellcome.ac.uk/en/pain/microsite/culture3.html|date=2013-10-05}}, William Schupbach, [[Wellcome Trust]]</ref>

Debatlara müdaxilə edən [[Uilyam Bleyk]] ''“Laocoön”'' adlı əsərinin ətrafına bir neçə dildə müxtəlif istiqamətdə fikirlərini qeyd etmişdi. Bleyk, [[Vatikan]]dakı qrupu  itirilmiş orijinal [[İsrail]] heykəlinin nüsxəsi hesab edir və yazır: ''“[[Yehova]] və onun oğulları [[Şeytan|Satan]] və [[Adəm|Adam]] üç rodoslu tərəfindən [[Solomon məbədi]]nin xeruvimlərindən kopyalanmışdır.”''<ref>[https://web.archive.org/web/20031009131455/http://www.squibix.net/blake/m/laocoon/withnotes.html Blake's comments]
</ref> Bu cür yanaşma Bleykin Qədim Yunan və Qədim Roma incəsənətinin imitasiya edilməsinin yaradıcı təsəvvür üçün dağıdıcı rol oynaması haqqında fikirlərini təsdiqləyərək, dini incəsənəti təsvir edən yəhudi-xristian incəsənətindən fərqli olaraq, banal naturalizmi təqdim edən klassik heykəltəraşlığın dəyərsizliyi haqqında düşüncələrinə əsaslanır.

Laokoon heykəli [[Horeyşo Qrinou]] tərəfindən hazırlanaraq hindunu təsvir edən və ''“[[:en:The Rescue (statue)|Xilas]]”'' (1837-1850) adlandırılan heykəl üçün ilham rolunu oynamışdır. Heykəl yüz ildən artıq [[ABŞ Kapitolisi]]nin şərq fasadı qarşısında dayanmışdır.<ref>[[:Fayl:GreenoughRescue.jpg|''The Rescue'' by Greenough]]</ref>

[[Çarlz Dikkens]]in ''“[[Nəsrlə yazılmış Milad nəğməsi|Milad nəğməsi]]”'' povestində [[Ebenezer Skruc]] özünü ''“corablardan yaradılmış ideal Laokoon”'' adlandırır və birbaşa Laokoon heykəlinə istinad edir.

[[:en:Irving Babbitt|İrvinq Babbit]] tərəfindən 1910-cu ildə nəşr edilmiş və XX əsrin əvvəllərində müasir incəsənəti müzakirə edən əsər ''“Yeni Laokoon: İncəsənətin çaşması haqqında esse”'' adlandırılmışdır. [[1940]]-cı ildə [[:en:Clement Greenberg|Klement Qrinberq]] əsərin adını ''“Daha yeni Laokoon yolunda”'' adlı essesinin adına uyğunlaşdırmışdır.<ref>[http://www.henry-moore.org/hmi/exhibitions/past-exhibitions/2007/towards-a-new-laocoon ''Towards a New Laocoon''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160106141626/http://www.henry-moore.org/hmi/exhibitions/past-exhibitions/2007/towards-a-new-laocoon |date=2016-01-06 }}, [[:en:Henry Moore Foundation|Henry Moore Institute]]</ref> 2007-ci ildə [[:en:Henry Moore Foundation|Henri Mur İnstitutunda]] təşkil edilmiş sərgidə heykəlin müasir rəssamların əsərlərinə təsiri nümayiş etdirilmişdir.
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}
== Ədəbiyyat ==
* Barkan, Leonard, ''Unearthing the Past: Archaeology and Aesthetics in the Making of Renaissance Culture'', 1999, Yale University Press, {{ISBN|0-300-08911-2}}, 978-0-300-08911-0 
* [[Mary Beard (classicist)|Beard, Mary]], [[Times Literary Supplement]], "Arms and the Man: The restoration and reinvention of classical sculpture", 2 February 2001, [http://tls.timesonline.co.uk/article/0,,25829-2465943_2,00.html subscription required], reprinted in ''Confronting the Classics: Traditions, Adventures and Innovations'', 2013 EBL ebooks online, Profile Books, {{ISBN|1-84765-888-1}}, 978-1-84765-888-3, [https://books.google.com/books?id=utO7Qgok3G4C&pg=PT209#v=onepage&q&f=false Google Books] 
* [[John Boardman (art historian)|Boardman, John]] ed., ''The Oxford History of Classical Art'', 1993, OUP, {{ISBN|0-19-814386-9}}
* "Chronology": Frischer, Bernard, Digital Sculpture Project: Laocoon, [http://www.digitalsculpture.org/laocoon/chronology/index.html "An Annotated Chronology of the “Laocoon” Statue Group"], 2009
* [[Kenneth Clark|Clark, Kenneth]], ''The Nude, A Study in Ideal Form'', orig. 1949, various edns, page refs from Pelican edn of 1960
* [[Robert Manuel Cook|Cook, R.M.]], ''Greek Art'', Penguin, 1986 (reprint of 1972), {{ISBN|0-14-021866-1}}
* Farinella, Vincenzo, ''Vatican Museums, Classical Art'', 1985, Scala
* [[Francis Haskell|Haskell, Francis]], and [[Nicholas Penny|Penny, Nicholas]], 1981. ''Taste and the Antique: The Lure of Classical Sculpture 1500–1900'' (Yale University Press), cat. no. 52, pp.&nbsp;243–47
* Herrmann, Ariel, review of ''Sperlonga und Vergil'' by [[Roland Hampe]], ''[[The Art Bulletin]]'', Vol. 56, No. 2, Medieval Issue (Jun., 1974), pp.&nbsp;275–277
* Howard, Seymour, "Laocoon Rerestored", ''American Journal of Archaeology'', Vol. 93, No. 3 (Jul., 1989), pp.&nbsp;417–422
* Isager, Jacob, ''Pliny on Art and Society: The Elder Pliny's Chapters On The History Of Art'', 2013, Routledge, {{ISBN|1-135-08580-3}}, 978-1-135-08580-3, [https://books.google.com/books?id=oIwWTaEXQM0C&pg=PA171 Google Books]
* Rice, E. E., "Prosopographika Rhodiaka", ''The Annual of the British School at Athens'', Vol. 81, (1986), pp.&nbsp;209–250
* [[Nigel Spivey|Spivey, Nigel]] (2001), [https://books.google.com/books?id=qpuAGvMN6-kC&pg=PA25 ''Enduring Creation: Art, Pain, and Fortitude''], [[University of California]] Press, {{ISBN|0-520-23022-1}}, 978-0-520-23022-4.
*Smith, R.R.R., ''Hellenistic Sculpture, a handbook'', Thames & Hudson, 1991, {{ISBN|0500202494}}
*Stewart, A., "To Entertain an Emperor: Sperlonga, Laokoon and Tiberius at the Dinner-Table", ''The Journal of Roman Studies'', Vol. 67, (1977), pp.&nbsp;76–90
* "Volpe and Parisi": Digital Sculpture Project: Laocoon. [http://www.digitalsculpture.org/laocoon/volpe_parisi/index.html "Laocoon: The Last Enigma"], translation by Bernard Frischer of Volpe, Rita and Parisi, Antonella, "Laocoonte. L'ultimo engima," in ''Archeo'' 299, January 2010, pp.&nbsp;26–39
*Warden, P. Gregory, "The Domus Aurea Reconsidered", ''Journal of the Society of Architectural Historians'', Vol. 40, No. 4 (Dec., 1981), pp.&nbsp;271–278, {{DOI|10.2307/989644}}
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.digitalsculpture.org/laocoon/ University of Virginia's Digital Sculpture Project] 3D models, bibliography, annotated chronology of the ''Laocoon''
*[https://www.flickr.com/photos/tags/laocoon/ ''Laocoon'' photos]
*[http://census.bbaw.de/easydb/censusID=219823 Laocoon and his Sons] in the [[Census of Antique Works of Art and Architecture Known in the Renaissance|''Census'']] database
*[https://www.flickr.com/groups/2470705@N25/pool/ FlickR group "Responses To Laocoön"], a collection of art inspired by the ''Laocoön'' group
* [https://books.google.com/books/about/Laocoon.html?id=Sn0NAAAAQAAJ Lessing's ''Laocoon'' etext on books.google.com]
*{{cite journal |last=Loh |first=Maria H. |title=Outscreaming the Laocoön: Sensation, Special Affects, and the Moving Image |url=http://www.ucl.ac.uk/art-history/about_us/academic_staff/dr_maria_loh/outscreaming_the_laocoon |date=2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150502200703/http://www.ucl.ac.uk/art-history/about_us/academic_staff/dr_maria_loh/outscreaming_the_laocoon |archive-date=2 May 2015 |journal=Oxford Art Journal |volume=34 |number=3 |pages=393–414 |doi=10.1093/oxartj/kcr039 |access-date=6 December 2015}}
* [http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2087 Laocoonte: variazioni sul mito, con una Galleria delle fonti letterarie e iconografiche su Laocoonte, a cura del Centro studi classicA, "La Rivista di Engramma" n. 50, luglio/settembre 2006] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170616031258/http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2087 |date=2017-06-16 }} 
* [http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2096 Nota sul ciclo di Sperlonga e sulle relazioni con il Laoocoonte Vaticano, a cura del Centro studi classicA, "La Rivista di Engramma" n. 50. luglio/settembre 2006] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170630072920/http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2096 |date=2017-06-30 }} 
* [http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2952 Nota sulle interpretazioni del passo di Plinio, Nat. Hist. XXXVI, 37, a cura del Centro studi classicA, "La Rivista di Engramma" n. 50. luglio/settembre 2006] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170630092558/http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2952 |date=2017-06-30 }} 
* [http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2848 Scheda cronologica dei restauri del Laocoonte, a cura di Marco Gazzola, "La Rivista di Engramma" n. 50, luglio/settembre 2006] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170630070622/http://www.engramma.it/eOS2/index.php?id_articolo=2848 |date=2017-06-30 }}
{{Vatikan muzeyləri}}
{{Luvr muzeyi}}
{{Romanın görməli yerləri}}

[[Kateqoriya:E.ə. I əsrə aid heykəllər]]
[[Kateqoriya:Napoleon Bonapart tərəfindən alınmış əntiq əşyalar]]
[[Kateqoriya:Ellinizm dövrü heykəlləri]]
[[Kateqoriya:Qədim Yunanıstan heykəllərinin Roma kopyaları]]
[[Kateqoriya:Vatikan muzeylərinin heykəlləri]]
[[Kateqoriya:Romanın görməli yerləri]]
[[Kateqoriya:İtaliyada arxeoloji kəşflər]]
[[Kateqoriya:Ellinist stilli Roma heykəlləri]]
[[Kateqoriya:Çılpaq heykəllər]]
[[Kateqoriya:İlanlar incəsənətdə]]
[[Kateqoriya:Yunan-Roma mifologiyası süjetlərinə əsaslanan heykəllər]]