Məhəmməd Bəhmənbəyi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Məhəmməd Bəhmənbəyi
Farsca:محمد بهمن‌بیگی
Doğum tarixi
Doğum yeri Firuzabad, Fars ostanı, İran
Vəfat tarixi (90 yaşında)
Vəfat yeri Şiraz, İran
Vətəndaşlığı İran
Milliyyəti Qaşqay
Dini Şiə İslam
İxtisası Hüquq
Təhsili Tehran Universiteti
Fəaliyyəti Maarifçilik
Hüquqşünaslıq
Yazıçılıq
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məhəmməd Bəhmənbəyi və ya Məhəmməd Bəhmən Bəyi (d. 16 fevral 1920; Pəhləvi İranı - ö. 1 may 2010; Şiraz, İran İslam Respublikası) — Qaşqay türklərindən olmuş və İrandakı köçərilər üçün təhsil uğrunda mübarizə aparmış təhsil aktivisti.[1][2][3]

Həyatının erkən dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhmənbəyi İran türklərindən olan Qaşqay ailəsində İranın cənubunda yerləşən Fars əyalətində dünyaya gəlmişdir. Onun ailəsi Qaşqay tayfasının kiçik tirələrindən birinin başçısı olmuşdur.[4] Buna görə də, Bəhmənbəyi təhsil almış və Tehran Universitetinə daxil olmuşdur.[3]

ABŞ proqramə ilə birlikdə çalışması[redaktə | mənbəni redaktə et]

28 oktyabr 1954-cü ildə İranın Şiraz şəhərində fəaliyyət göstərən Point Four proqramı çərçivəsində tayfa üzvləri arasında təhsilin təbliği üçün çalışmışdır. ABŞ-nin Təbrizdəki konsulu və Tehrandakı səfiri kimi çalışmış Robert L. Funsethin gizli məruzəsinə görə, Bəhmənbəyi ilə oradakı tayfaların vəziyyətini, proqramın oradakı tayfa üzvləri arasında təhsil işinin irəliləyişi barədə qeyri-rəsmi şəkildə müzakirə edərkən Bəhmənbəyi Xosrov xanın 24 oktyabr 1954-cü ildə general Əzizini ziyarət etdiyini, Xosrovun hal-hazırda Firuzabadda yaşadığını bildirmişdir.[5]

1954-cü ilin oktyabrında Funseth Bəhmənbəyini bu proqramın rəhbəri təyin etdi. Onun hesabatına əsasən:[6]

O, 40 yaşlıdır və Amalı tayfasının üzvüdür. Onun atası dağlarda öz tirəsi ilə yaşamaqdadır. Bəhmənbəyi Tehran Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir və hal-hazırda Point Four proqramına rəhbərlik etməkdədir. Bəhmənbəyi 1952-ci ildə ABŞ-ni şəxsi səbəblər üçün 6 aylıq ziyarət etmişdir. Onun bu səfəri əsasən Xosrov xan tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. O, yaşı səviyyədə ingiliscə danışmaqdadır... O, mənə dedi ki, keçən il Xosrov xanın keçən ilki istəklərinə qarşı çıxdığı üçün onun rəğbətini itirmişdir. O, xanın hərəkətlərinə qarşı müxalifətin formalaşmasında fəal olduğunu ifadə etdi.

Amerika Təhsil İdarəsinin direktoru kimi 1961-1965-ci illərdə tez-tez İranda məktəbləri ziyarət edən Klarens Henderşotun bildirdiyinə görə, Point Four proqramının İranda tədbiq etdiyi ən yaxşı təhsil layihəsi tayfa üzvlərinin təhsillənməsi üçün çadır məktəblərin qurulması layihəsi olmuşdur. Bu layihə aşağı səviyyəli texniki yardım sayəsində modernləşmə addımı olmuşdur. Qlen Qaqon lazımı demorafik bilginin toplanması, müəllimlərə təlimlərin keçilməsi və maddi-texniki təminat məsələsində çox yardım etmiş, iki il sonra isə Təhsil Nazirliyi özünün yardımını təklif etmişdir. Bəhmənbəyinin əsas təhsil medologiyasının özünün ABŞ-yə səfərləri sayəsində formalaşmasına baxmayaraq, müəyyən məsələlərdə amerikalılarda tədrisin müəyyən edilməsində rol oynamışdılar. Məktəblərin fəaliyyətinə Bəhmənbəyi sərt nəzarət etməkdə idi. 1955-ci ildə İranın Maliyyə Nazirliyinin proqramın xərclərinin çox hissəsini öz üzərinə götürməsindən sonra məktəblərdəki amerikan təsiri azalmağa başladı.[7]

Point Four və tayfa təhsili[redaktə | mənbəni redaktə et]

1930-cu illərdə müasir İran dövləti Qaşqay rəhbərliyini getdikcə təkmilləşən cəmiyyətdə fəaliyyət göstərə bilmənin vacibliyinə inandırdı. Beləliklə, 1950-ci illərə qədər qaşqaylar arasında uşaqlarına təhsil vermək ideyası populyarlıq qazandı. 1950-ci ildə İranda amerikan texniki yardımını nəzərdə tutan birinci Point Four beynəlxalq razılaşması imzalandı.[8] Elə həmin ildə İranda bu proqram çərçivəsində fəaliyyət göstərmək üçün Brigham Young Universiteti dəvət edildi.[9] ABŞ hökuməti də həmçinin Uta Universiteti və Uta Dövlət Kənd Təsərrüfatı Kollecini bu proqram çərçivəsində yardım etməyə dəvət etdi.[10]

Brigham Young Universitetindən dörd qrup eksper bölgəyə səfər edərək İran təhsil sisteminin zəifliklərini araşdırdı. İlk gələn 6 təsil işçisindən biri də Mr. Qlen Qaqon 1951-ci ildə bölgəyə gəldi və ibtidai məktəblərin yuxarı siniflərində problemlərin ortadan qaldırılmasına yardım edib tayfa məktəblərini yaratdı və Point Four proqramını fəaliyyətə başlatdı.[11] 1951-ci ilin sonlarında o, Şiraza göndərildi və burada köçəri yaşayan qaşqaylaq üçün məktəblər yaratmaq işi ona əvalə edildi. Bu proqram daha sonra İranın digər yerlərindəki köçəriləri arasına yayıldı.[12]

Vinsent Buist 1954-cü ilin dekabrında bu proqram barədə xəbər hazırlamış və xəbəri Toledo Blade qəzetində nəşr etdirmişdir. O, yazırdı:[13]

Tayfa məktəbləri qurmaq üçün ilk amerikan cəhdi Provo, Yutadan olan Qlen Qaqon tərəfindən 1953-cü ildə edilmişdir. O, köçərilərə lazım olan şeylərin araşdırmasını etmişdir. Qaqon 1953-cü ildə aşkar etmişdir ki, kasıb köçərilər üçün heç bir məktəb mövcud deyildir. O, birbaşa tayfa başçılarının yanına getdi. O, "əsas rəislər qəbuledici idi" deyir. Onlar müəllim kimi xidmət edə biləcək ən yaxşı şəxsləri seçməyə və onları müəllim kimi işləmək üçün təlim almağa göndərməyə yardım etdilər və söz verdilər ki, onların maaşlarını verəcəklər. Qaqon ilk işini cip və at belində görür, tez-tez vəhşi Zaqros dağ silsiləsi ilə hərəkət edən tayfalar arasında yəhərdə 10 gün vaxt keçirirdi. O, tezliklə öyrəndi ki, şəhərlərdən gələn orta məktəb oğlanlarından yaxşı qəbilə müəllimi olmayacaq. Qəbilə müəllimləri dərs deyəcəkləri ailələr tərəfindən tanınmalıdır. Onlar xandan aşağıya doğru qəbul edilməli və tayfaların yanında qalıb köçəri həyatda tam iştirak etmək istəməlidirlər. Mr. Qaqon bildirir ki, şəhər uşağı, nə qədər yaxşı olsa da, qəbul olunmazdı

1950-ci illərin əvvəllərinə ədər köçəri tayfalarda uşaqlar tayfa ağsaqqallarının, ya da molların sərəncamına verilirdi. Bu şəxslərin uşaqlara təhsil verəcəklərinə ümid edilirdi, lakin həmin adamlar uşaqlara ovlanma qaydalarını və ya mal-qara saxlamaq qaydalarını öyrədə bilmək üçün lazımı yaşı çoxdan keçmişdilər. İran hökuməti ümid edirdi ki, köçəri uşaqlara təhsilin verilməsi onları oturaq həyata yönləndirəcək, onlar torpaq əkib-becərməyə başlayacaq və digər vətəndaşlar kimi vergi verəcəklər.[13]

Bu proqramın ən əvvəlindən BYU məzunu Qlen Qaqon onun formalaşmasında mühüm rol oynamışdı. Proqram rəhbərliyi onu Fars əyalətində işləməyə göndərmişdi. Onlar bütün Qaşqay tafyası üzvləri, eləcə də qonşu Basseri tayfası üçün çadır məktəb layihəsi dizayn etməyə başladılar. Proqramın rolunun çox hissəsi logistikadan ibarət idi. Layihə müəllimlərin oraya aparılmasına, onlara lazimi maddi-texniki vəsaitin təmin edilməsinə nəzarət edirdi. Məhəmməd Bəhmənbəyi isə məktəblərə nəzarət edir və imtahanlar götürürdü. Mühüm rol oynayan Qaqon çox lazımlı olan demoqrafik datanı toplayır, maddi-texniki təminata nəzarət edir və ilk iki ildə müəllimlərin təlimini həyata keçirirdi. Bu iki il bitdikdə İran Təhsil Nazirliyi öz yardımını təklif etdi. Amerikalılar da müəyyən dərəcədə tədris metodlarını formalaşdırdılar, baxmayaraq ki, Bəhmənbəyinin bir çox ideyaları ən azı onun ABŞ-yə etdiyi səfərlərin nəticəsi idi.[14]

Tayfa məktəblərinə qızları ilk dəfə 1962-ci ildə daxil etdilər və 11 il sonra bu məktəblərdən 270 qız məzun oldu. Həm BYU-un, həm də İran Təhsil Nazirliyinin məqsədi tayfa məktəblərinə daha çox qızın cəlb edilməsinə nail olmaq idi.[14][15]

Qaşqay tayfa təhsili və Bəhmənbəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tehrandakı ABŞ səfirliyinin gizli məlumatına əsasən Bəhmənbəyi Qaşqayların Amalə qoluna mənsub olmaqla birlikdə, Point Four tayfa təhsili proqramına rəhbərlik etmişdir. Bu sənədə görə, Bəhmənbəyi bu proqrama rəhbərlik edə bilmək üçün aşkar qabiliyyətə sahib idi. Çünki onun atası Qaşqay xanının rəhbərliyində çalışmış, özü ABŞ-da dəfələrlə olmaqla birlikdə, Tehran Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi.[8]

İkinci Dünya müharibəsinin bitməsindən Müsəddiqin devrilməsinə (1953) qədər Qaşqay tayfa konfederasiyası özünün ən yaxşı dövrünü yaşamışdı. Mərkəzi hökumətin zəif nəzarəti və Qaşqay rəhbərliyinin Müsəddiqlə yaxın münasibətləri onları sosio-siyasi və ərazi baxımından özlərinin çiçəklənmə dövrünü yaşamalarına səbəb olmuşdu. Lakin bu dövr qısa müddət davam etdi. 1953-cü ildə Müsəddiqi CİA yardımı ilə devirən Məhəmməd Rza şah Pəhləvi Qaşqayların Elxan titulunu ləğv etdi və tayfa konfederasiyasının rəhbərlərini sürgünə göndərdi. Atasının köçəriləri oturaq həyata keçirmə siyasətini davam etdirən şah bu siyasəti yeni taktika ilə həyata keçirməyə başladı. Qaşqay xanları sürgün edildikdən sonra onların yerinə İran ordusunun zabitləri təyin edildilər. Bundan başqa köçəri uşaqlara təhsil vermək üçün Edare-ye Amuzesh-e ‘Ašāyer (“Tayfa Təhsili İdarəsi”) yaradıldı. Bu idarə köçəri tayfaları köç edərkən müşayət edəcək çadırlar quraraq burada həmin tayfanın uşaqlarına dərs keçilməsini nəzərdə tuturdu və bu təhsil fars dilinə əsaslanmaqda idi. Bu proqramın rəhbəri Məhəmməd Bəhmənbəyi təyin edilmişdi.[16]

Bəhmənbəyi ABŞ-dakı təhsil sistemini öyrənmək üçün oraya səfərlər etmişdi. İslam inqilabından sonra yazdığı kitablarda o, Pəhləvi sülaləsi üçün çalışmadığını, sadəcə ağır sosial vəziyyətdə olan Qaşqay xalqına yardım etmək istədiyini bildirmişdi. O, haqqında hazırlanmış qısa bioqrafik hekayəsində Pəhləvi sülaləsinin Qaşqay xalqına qarşı qəddar siyasət yeritdiyini də əlavə etmişdir. O, Bokharaye man iele man və Agar gharghaj nabood əsərlərinin müəllifidir.[9]

Onun əsərləri əsasında iki film çəkilmişdir. 2003-cü ildə Kamran Heydəri Ağ çadırlar filmini hazırlamış və 2005-ci ildə Tehran Qısa Film Yarışmasında iştirak etmişdir. 2008-ci ildə Məhəmmədəli Talebi Bəhməninin əsəri əsasında film çəkməyə hazırlaşdığını elan etdi. 2005-ci ildə İran İncəsənət Akademiyası Bəhmənbəyinin xatirəsini yad etmək üçün mərasimin keçiriləcəyini açıqladı.[16][17]

Ölümü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhmənbəyi 1 may 2010-cu ildə Şiraz şəhərində vəfat etmişdir.[18]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "سالروز تولد محمد بهمن بيگى پدر آموزش عشايرى ايران". sarmashghnews.com/. 2010. 20 Feb 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 aprel 2023.
  2. ↑ "تبریک-زاد-روز-محمد-بهمن-بیگی،-بنیانگذا?". www.medu.ir. 2018-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 aprel 2023.
  3. ↑ 3,0 3,1 "Bahmanbegi Died". BBC Persian. 2010. 2023-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 aprel 2023.
  4. ↑ Garlitz, 2008. səh. 101
  5. ↑ Classified Documents of the Embassy of the United States in Tehran, 1981. səh. 77
  6. ↑ Classified Documents of the Embassy of the United States in Tehran, 1981. səh. 77=78
  7. ↑ Hendershot, 1965. səh. 5
  8. ↑ 8,0 8,1 Garlitz, 2008. səh. 102
  9. ↑ 9,0 9,1 Hendershot, 1965. səh. 5-11
  10. ↑ Wilkinson, 1976. səh. 357
  11. ↑ Wilkinson, 1976. səh. 358
  12. ↑ "Talebi to make biopic of Iranian nomad schools' founder". www.tehrantimes.com. 2008. 2023-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2023.
  13. ↑ 13,0 13,1 Buist, 1954
  14. ↑ 14,0 14,1 Garlitz, 2008
  15. ↑ Gagon, 1956. səh. 122-124
  16. ↑ 16,0 16,1 Dolatkhah, 2010
  17. ↑ "Glorification of Mr. Mohammad Bahman Beigi «Founder of Education of Aboriginals in Iran»". www.honar.ac.ir. 22 iyul 2011. 6 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2023.
  18. ↑ "Founder of Iranian nomad schools Mohammad Bahmanbeigi dies at 90". en.mehrnews.com. 2 may 2010. 28 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2023.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Richard P. Garlitz. Academic Ambassadors in the Middle East: The University Contract Program in Turkey and Iran 1950-1970. Ohio University. 2008.
  • Classified Documents of the Embassy of the United States in Tehran (PDF). 56. Tehran. 1981.
  • Clarence Hendershot. White Tents in Mountains: A Report on the Tribal Schools of Fars Province. Communication Resource Branch. 1965.
  • Ernest L. Wilkinson. Brigham Young University, the First One Hundred Years. Provo, Utah: Brigham Young University. 1976.
  • Vincent Buist. Point Four Aid Helps Educate Nomads As It Stabilizes Iran. Toledo, Ohio: TOLEDO BLADE Newspaper. 1954.
  • Glen Gagon. A Study of the Development and Implementation of a System of Elementary Education for the Ghasghi and Basseri Nomadic Tribes of Fars Ostan, Iran. Brigham Young University. 1956.
  • Sohrab Dolatkhah. The Kashkay People, Past and Present (PDF). Bilig: Journal of the Social Sciences of the Turkish World. 2010.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Məhəmməd_Bəhmənbəyi&oldid=7251485"