Nqanasanlar
| Nqanasanlar | |
|---|---|
| Sayları və yaşadığı ərazilər | |
| Dili | Nqanasan dili |
| Dini | Şamanizm, Provaslavlıq, |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Nqanasanlar (nqan. нгана́саны́)[1][2] — Sibirdəki yerli Somoedlərə daxil olan xalq. Nqanasan (nanas, nanasan - insan) termini 1930-cu illərdə sovet dilçiləri tərəfindən bir çox şimal xalqlarına məlum olan "insan" sözünün endo-etnonim kimi səhv istifadə edilməsi nəticəsində ortaya çıxır.
Yaylması və sayları
[redaktə | vikimətni redaktə et]Nqanasanlar Krasnoyarsk diyarının Taymır rayonunun şərqində və Dudinka şəhər administrasiyasına tabe olan ərazidə yaşayırlar. Nqanasanlar Avrasiyanın ən şimal xalqdır. 1940-1960-cı illərdə köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçid planının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, keçmiş köçərilərin yaşadığı əsas yerlərdən cənubda, Dolqan etnik ərazisində Ust-Avam, Voloçanka, Novaya kəndləri salındı. Hal-hazırda Nnanasanların əksəriyyəti bu kəndlərdə cəmləşmişdir. Yalnız Dudıpta çayının yuxarı axınlarında tundrada ov və balıq ovu "nöqtələrində" təxminən 100 nəfər yarıköçəri həyat tərzi yaşayır.
Rusiyada əhali nqanasanların sayı 862 nəfərdir.
Rusiyada XX əsrdə Nqanasan əhalisinin artım dinamikası: 1929 - 867 nəf, 1959 - 748, 1970 - 953, 1979 - 867, 1989 - 1262[3], 2002 - 834, 2010 - 862[4]. Bundan əlavə Ukraynada 44 nqanasan yaşayır (2001)
2010-cu ildə yaşayış məntəqələrində nqananların sayı:
- Volonçanka 266[5]
- Ust-Avam 260[5]
- Dudinka 100 (2002)[6]
- Novaya 53[7]
- Xatanqa 13[7]
- Potapovo 10[5]
- Levinskie Peski 7[5]
- Jdanixa 7[7]
- Novorıbnaya 5[7]
- Sındasko 5[7]
- Xeta 4[7]
- Krestı 2[7]
Rusiyaya birləşdirildikdən sonrakı tarixləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Nqanasanların əcdadları təxminən 1618-1639-cu illərdə Rusiyaya tabe edildi. 1618-ci ildə Pyasid Samoyedləri yasak vergisi ödəməyə məcbur edildi. 1625-ci ildə Kuraklar və Vanyadlar, 1627-ci ildə tidrilər və taqların bir hissəsnə bu vergi tətbiq edildi.
Rus mənbələrinin verdiyi məlumata görə 1639-1664-cü illərdə Vanyadlar və Olenek çayı hövzəsində yayılmış Tunus Adyanları arasında bir neçə toqquşma qeydə aldı. 1666-cı ildə Avam Nqanasanların böyük bir üsyanı oldu. Bu üsyan zamanı otuzdan çox rus hərbçisi, iş adamı və dörd tunqulu öldürüldü.
1679-cu ildə Avam Nqanasanlar və eneslər (ruslarla ittifaqda), neneslər arasında son böyük qarşıdurma baş verdi. 1683-cü ildə Essey gölü sahilində vanyadların üsyanı oldu. Nəticədə 11 hərbçini və bir neçə iş adamı öldürüldü . Vanyadların başqa bir qiyamı 18-ci əsrin birinci yarısında qeydə alındı.Təbii çiçək Sonra nqnasanların tarixində 1907-1908-ci illərdə baş verən təbii çiçək epidemiyası istisna olmaqla, heç bir böyük hadisə qeydə alınmadı.
1921-ci ildə Sovet hakimiyyətinin ilk nümayəndələri nqanasanlarən görüşünə gəlmişdir. O vaxta qədər onlar artıq böyük maral çobanlarından ibarət bir təbəqə formalaşmışdı. 1925-ci ildə knyazların başçılıq etdiyi nqanasan klan idarələri 1931-ci ildə ərazi köçəri, daha sonra kənd Sovetləri tərəfindən dəyişdirilən sədrlərin rəhbərlik etdiyi klan məclislərinə çevrildi. 1928-ci ildə Avam qəbilə məclisi Avam və Taymır olaraq iki yerə bölündü. 1931-ci ildən bəri nqanasanlar Taymır Milli Dairəsinə daxil edildi.
1931 - 1938-ci illərdə nqanasanların kollektivləşməsi (1966-cı ildə bütün kolxozlar dövlət təsərrüfatlarına çevrildi) baş verdi. 1938-ci ildə ilk nqanasan ibtidai məktəbi açıldı.
1940-1960-cı illərdə köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçid planının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, keçmiş köçərilərin yaşadığı əsas yerlərdən cənubda, Dolqan etnik ərazisində Ust-Avam, Voloçanka, Novaya kəndləri salındı. Hal-hazırda Nnanasanların əksəriyyəti bu kəndlərdə cəmləşmişdir. Yalnız Dudıpta çayının yuxarı axınlarında tundrada ov və balıq ovu "nöqtələrində" təxminən 100 nəfər yarıköçəri həyat tərzi yaşayır.
Dil və tərkib
[redaktə | vikimətni redaktə et]Ural dil ailəsinin Samodi dilləri qrupuna aid olan Nqanasan dilində danışırlar. 2010-cu il siyahıyaalınmasına görə, Rusiyadakı 862 nqanasandan 125-i nqanasan dilində danışır (14.5%). Rus dilini isə 851 (98.72%)[8] nqanasan sərbəst bilir. Nqanasanlar iki qəbilədən - Avam (Ust-Avam və Voloçanka) və Vadeev (Novaya kəndi) - ibarətdir.
Adət-ənənələr
[redaktə | vikimətni redaktə et]Etnoqrafik tədqiqatlara görə[9], qədim dövrlərdə nqanasanlar hava dəfn adətini tətbiq edirdilər.
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ "Нганасанский язык". 2007-03-18 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Нганасаны". 2012-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-29.
- ↑ "National composition of population and citizenship". 2011-06-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- ↑ "Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010". 2020-04-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- ↑ 1 2 3 4 "Административный центр и посёлки МО "Город Дудинка""". 2013-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- ↑ "База микроданных Всероссийской переписи населения 2002 года". 2019-07-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 "Административный центр и посёлки МО «Сельское поселение Хатанга»". 2013-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- ↑ "Всероссийская перепись населения 2010 года. Население по национальности и владению русским языком" (PDF). 2017-03-12 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- ↑ "Г. Ю. Ситнянский, О ПРОИСХОЖДЕНИИ ДРЕВНЕГО КИРГИЗСКОГО ПОГРЕБАЛЬНОГО ОБРЯДА.Печатная версия://Среднеазиатский этнографический сборник. Выпуск IV.М.,2001.С.175-180". 2012-06-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-19.