Partav
Partav, Firuzabad və ya Qədim Bərdə — Qafqaz Albaniyasının və Ərməniyyənin paytaxtı. Rusların hücumları nəticəsində zəifləyib və monqol işğalı dövründə şəhər dağıdılıb.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]460-cı illərdə Qafqaz Albaniyası hökmdarı II Vaçe tərəfindən əsası qoyulub və Albaniyanın paytaxtı olaraq Kabalakanı əvəz edib.[1][2] VII əsr atlası Aşxaratsuyts onu Utik vilayətinin tərkibində göstərir.[3][2][4] 552-ci ildə Partav Alban Həvari Kilsəsinin mərkəzinə çevrilir.[2] Bərdə X əsrdə Nestorian kilsəsinin Arran yepiskopluğunun mərkəzi olmuşdur.
Musa Kalankatlı Cavanşir tərəfindən Bərdə yaxınlığında inşa etdirilmiş monastırlar haqqında da məlumat verir: “Katolikos və bütün əyalətlərin yepiskoplarını yanına alaraq o, Firuzabaddan yola çıxdı, iki əyalət arasında öz rahatlığı üçün inşa etdirdiyi monastırda dua etdi....”[5] Bu məlumatda Cavanşirin Bərdə-Girdman yolunda, paytaxtdan bir günlük məsafədə, qışlaq ərazisində inşa etdirdiyi başqa bir monastır da xatırlanır.[6]
944-cü il basqını
[redaktə | mənbəni redaktə et]
İlkin salnaməyə görə 944-cü ildə ali liderləri I İqor olan ruslar Salarilər dövlətinin hökmdarı Mərzban ibn Məhəmmədi məğlub etdikdən sonra [7] və Aranın paytaxtı Bərdəni ələ keçirdilər.[8] Ruslar hakimiyyətlərinin tanınması qarşılığında yerli camaata öz dinlərində qalmağa imkan verdilər; mümkündür ki, ruslar burda daimi qalmaq istəyirdilər.[9] İbn Miskəveyhə görə yerli insanlar ruslara daş ataraq və onlarla pis davranaraq sülhü pozdular. Ruslar sakinlərdən şəhəri tərk etmələrini tələb etdi. Bu ultimatum rədd edildi və ruslar insanları öldürməyə və fidyə üçün çoxunu əllərində saxlamağa başladılar. Bu qırğın danışıqlar üçün qısa da olsa dayandırıldı. Ancaq danışıqlar da pozuldu.[10] Ruslar Bərdə də bir neçə ay qaldılar[11] və şəhəri qonşu əraziləri talan etmək və əhəmiyyətli dərəcədə qənimət toplamaq üçün mərkəz olaraq istifadə etdilər.[12] Ruslar arasında xəstəliyin yayılmasına görə Bərdə şəhəri xilas oldu.[13] İbn Miskəveyh yazır ki, ruslar "həddindən artıq burada bir çox növü olan meyvəyə mübtəla olmuşdular. Bu onlar arasında epidemiyaya səbəb oldu . . . və beləcə onların sayı azalmağa başladı." Ruslar arasında yayılan epidemiyadan ürəklənən müsəlmanlar şəhərə yaxınlaşdılar. Başçıları uzunqulaq sürən ruslar uğursuz həmlə etdilər. 700 döyüşçülərini itirdikdən sonra ruslar mühasirəyə düşməkdən qorxdular və Bərdə qalasına sığındılar. Burada onlar müsəlmanlar tərəfindən mühasirəyə alındılar. Xəstəlikdən və mühasirədən yorulan ruslar "öz məhəllərini qurduqları qalanı gecə vaxtı tərk etdilər, götürə biləcəkləri qədər xəzinə, daş-qaş və gözəl paltarları öz arxalarında daşıdılar, istədikləri oğlanları və qızları götürdülər və Kür çayına doğru hərəkət etdilər. Burada öz ekipajları ilə hazır şəkildə onları evlərindən bura qədər gətirən gəmilər və onların qənimətin bir hissəsini verdikləri 300 rus gözləyirdi."[12] Bundan sonra müsəlmanlar rusların qəbirlərindən basdırılarkən yanlarında olan silahları çıxaltdılar.[13]
Ədəbiyyatda
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nizaminin İsgəndərnamə əsərində Nüşabə Bərdə hökmdarıdır. V. Ömərov qeyd edir ki, “Kursi Rufun məlumatına görə, İsgəndər amazonkaların hökmdarəsi Falestrislə görüşmüşdü. Falestris Qafqaz dağından tutmuş Fazis (Rioni) çayına qədərki ərazidə hökmranlıq edirmiş. Ola bilsin ki, Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" poemasındakı Bərdə hökmdarəsi Nüşabə surəti bu tarixi məlumatın təsiri altında yaradılmışdır.” [14] Qulak rusların Bərdəyə hücumu epizodu üzərində dayanaraq qeyd edir ki, XII əsrdə yaşamış Nizami özündən əvvəl olan bu rəvayəti çox asanlıqla eşidə bilərdi.[15]
-
Həbibullah ibn Əli ibn Hüsam - İsgəndərin Nüşabənin Bərdədəki sarayında, 1563, Uolters Sənət Muzeyi, Baltimor. -
İsgəndərin Nüşabə ilə onun sarayında görüşməsi, XVI əsr, Uolters Sənət Muzeyi -
İsgəndərin rus döyüşçüsünü məğlub etməsi
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "The earlier capital of Albania seems to have lain north of this river (Kur), whereas the later capital Perozapat (Partav, Barda'a) was built by the Albanian Vach'e only under the Sasanian king Peroz (457-84)": Vladimir Minorsky, A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries. Cambridge: Heffer and Sons, 1958.
- ↑ 1 2 3 (erm.) Ulubabyan, Bagrat. «Պարտավ». Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1983, vol. 9, p. 210.
- ↑ Anania Shirakatsi (1992). The Geography of Ananias of Širak: Ašxarhacʻoycʻ, the Long and the Short Recensions. Trans. Robert Hewsen. Wiesbaden: Reichert, p. 66.
- ↑ Adontz, Nicholas. Armenia in the Period of Justinian: The Political Conditions Based on the Naxarar System. Trans. and rev. Nina G. Garsoïan. Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation. 1970. səh. 125*. In the long recension of the Ashkharats'uyts', this section, in Classical Armenian, reads: "Ուտի առ մտից կայ Երասխայ ընդ մէջ Արցախայ և Կուռ գետոյ. ունի գաւառս զոր Աղուանք ունին՝...Ուտի առանձնակ՝ յորում Պարտաւ քաղաք."
- ↑ Каганкатваци, 1861. səh. 150-151
- ↑ Каганкатваци, 1861. səh. 150-153
- ↑ "Bardha'a". Encyclopaedia of Islam
- ↑ Tarix. — Azərbaycan 7–ci əsrin ortaları – 13–cü əsrin əvvəllərində, səhifə 201. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017Orijinal mətn (az.)
Mərzbanın hakimiyyətinin başlanğıcında, 943/44 ildə yenidən Azərbaycana hücum edən ruslar, bu dəfə Kür çayı vasitəsiylə Bərdəyə yetişdilər. Salari qoşunu ilə baş verən bu və sonrakı döyüşlərdə əldə etdikləri uğurlar rusların uzun müddət Bərdədə möhkəmlənməsinə səbəb oldu.
- ↑ Logan (1992), pp. 201–202; "Rus". Encyclopaedia of Islam
- ↑ Logan (1992), pp. 201–202
- ↑ According to Yaqut, they stayed for a whole year. "Bardha'a". Encyclopaedia of Islam
- ↑ 1 2 Vernadsky (1959), p. 269
- ↑ 1 2 Logan (1992), p. 202
- ↑ V. Ömərov -Qədim Azərbaycan Atropatena dövlətinin yaranması və süqutu Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine, Səs.- 2012.- 17 avqust.- S. 15.
- ↑ Н. И. Гулак - О знаменитом персидском поэте Низами Гянджинском и его поема «Поход русов против Барда», Сб.: «Материалов для описания местностей и племен Кавказа», вып. 26, Тифлис, 1899, стр. 116-127
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Moisey Kalankatlı. История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (trans. and ed. by Patkanov). St. Petersburg, 1861.
- Logan, Donald F. (1992). The Vikings in History 2nd ed. Routledge. ISBN 0-415-08396-6
- Vernadsky, George (1959). The Origins of Russia. Oxford, Clarendon Press.
