Sunja qala şəhəri
Sunja qala şəhəri — XVI əsrin sonu XVII əsrin I yarısında Kısık bölgəsində, Sunja çayının Terek çayına (Şimali Qafqaz) qovuşduğu yerdə mövcud olmuş kumık şamxallarına məxsus yaşayış məntəqəsi-qalası. Dəfələrlə sökülüb bərpa edilib.
Qonşuları və ticarət[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qala şəhəri “Osmanlı yolu” deyilən yerdə salınıb.
Sunja şəhərinin Terekdəki başqa bir rus yaşayış məntəqəsi - Terek şəhəri ilə sıx əlaqələri var idi, ətrafındakı ərazi Braqun kumuklarının yaşadığı yer idi.[1] Sunjalıların digər yaxın qonşuları Okotskaya torpağı idi, onların yaşayış məntəqələri Sunja ərazisindən iki günlük piyada və ya bir günlük at ilə məsafə uzaqlığında idi. Bundan əlavə, okokların torpaqları ilə Sunjadan yol Avar xanlığı və "Qara Knyazın"ın mülklərindən keçməklə Kaxetiyə gedirdi.[2].
Belə bir fikir var ki, bu yol - Kumıkiyadan Kabardaya Sunja çayı üzərindəki keçid "Kabarda yolu" da adlanırdı, çünki kabardalılar və "çərkəzlər" burada "araba ilə duz" ticarəti edirdilər, dağlılar çuvallarda “çörək” daşıyırdılar. 1635-ci ildə yenidən qurulan Sunja qəsəbəsində "Kumıkdan Kabardaya və Kabardadan Kumıka olan karvan yolu" tacirlərindən tamqa vergisi toplanılırdı. Mənbələrdə rüsumun məbləği “bir paketdən kindyakuya və taydan kumaçuya” (pambıq parçalar nəzərdə tutulur, yəqin ki, Azərbaycan mənşəli) deyə qeyd olunur.[3][4].
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1590-cı ilə qədər Sunjanın mənbəyindəki qala yaşayış məntəqəsi ruslar tərəfindən iki dəfə tikilmişdir. Lakin o dövrün yaşayış yeri “Terek” adlanır[5] (bax. Terek şəhəri). Türk sultanını razı salmaq üçün Terek söküldükdən sonra vəziyyət bununla dəyişmədi - onun yerində kazaklar məskunlaşmağa davam etdilər. Rus general-leytenantı və tarixçisi V.A.Potto yazırdı: “... onun dayandığı yer Terek qalası padşahın xəbəri olmadan burada məskunlaşan və quldurluqla məşğul olan sərgərdan və cəsurların daimi yuvası kimi xidmət etməkdə davam edirdi. Daha sonra onlar İvan Qroznıdan bağışlanmalarını istədilər və Terek ordusuna qoşularaq, sərhədləri qorumağa söz verdilər”.[6].
- 1590 - Moskva çarı I Fyodrun dövründə ruslar Sunjanın mənbəyində "Sunja" adlananyaşayış məskəni saldılar.[7]
- 1605 - Ərazi qoşunlar tərəfindən tərk edildi.[8]
- 1635 - Sunjadan keçən karvan yolu rüsumunu toplamaq üçün Sunja yenidən quruldu. Beləliklə, Rusiya hökuməti müxtəlif tacirlərin “Kabardiya yolu” boyunca apardıqları ticarət əlaqələrindən öz məqsədləri üçün istifadə edirdi.[9] Tezliklə ərazi yenidən tərk edildi.
- 1651 - Çar Aleksey Mixayloviç hökuməti "hərbçilərin gəlişindən qorunmaq üçün" Sunjadakı "daimi yaşayış yerini" yeniləmək, habelə Sunja karvan yolu rüsumunu yenidən toplamaq qərarına gəldi.[10]
- 1653 - 1651-1653-cü illər Səfəvi-Rusiya müharibəsi zamanı sunja ərazisi yenidən yandırıldı. Səfəvilər və onların müttəfiqləri olan kumıklar (həmçinin bax: Braqunlar) iki həftə onu mühasirəyə aldılar, mühasirə zamanı çıxarılan neft yanacaq kimi istifadə edilirdi.[11][12].
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Шихалиев. — Махачкала: Даг. кн. изд-во, 1993. Д.-М. М. Шихалиев и его труд «Рассказ кумыка о кумыках» (Газета «Кавказ», 1848)
- ↑ Кабардинские дела, 1634 г. — № 1, л. 46.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 106.
- ↑ Кабардино-русские отношения, Т. I. — С. 99, 121, 160.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 366.
- ↑ Потто, Василий Александрович. Кавказская война. 1: От древнейших времён до Ермолова. Ставрополь: «Кавказский край». 1994. 13.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 242, 365.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 365.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 106, 304.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 242, 304.
- ↑ Ахмадов, Шарпудин Бачуевич Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — С. 42, 109.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 242.