Tatev mahalı
| Tatev mahalı | |
|---|---|
| Ölkə | |
Tatev mahalı — Qarabağda tarixi-coğrafi bölgə.
Ümumi məlumat
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mahal qərbdə Sisiyan mahalı, şimalda Dərəlyəz mahalı, şərqdə isə Qaraçorlu mahalı, cənubda Bərgüşad mahalı ilə həmsərhəd idi.
Mahalın paytaxtı Tatev kəndi idi. 1823-cü ilə aid qaynağa görə, son dövrdə mahalın naibi Məlik Poqos bəy Orbeli idi.[1]
Mahalın tarixindən
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əvvəlcə adı haqqında. Erməni xalq etimologiyasına görə "Tatev" adı orda olan monastır kompleksinə daxil olan əsas kilsə binasının inşası ilə əlaqədardır. Belə ki, kilsənin inşası tamamlandıqdan sonra memarın tələbəsi xaçı ucaltmaq üçün qübbənin üstünə çıxır. Lakin işini tamamlayıb aşağı düşərkən yıxılır və ölməməsi üçün dua edərək Tanrıdan ona qanad verməsini istəyir və bu ifadə erməni dilində "ta tev" şəklində səslənir.mənası "qanad verən" deməkdir.Lakin bu cür izah və ermənilərə bağlamaq üçün heç əsas yoxdur.Türk mənşəli tat-oturaq və ev sözlərinin birləşməsindən yaranması daha doğru görünür.Çünki həmin yerdə Türk boyları tarixin müxtəlif zamanlarında yaşamışdır.Erməniləri ruslar Osmanlı və Qacar dövlətlərindən köçürmüşdür.[2]
Mahal qədim Zəngəzur nahiyəsinin ərazisində yaranmışdı. El arasında Zəngəzur mahalı da adlanırdı. Mahalın mərkəzi Tatev kəndi idi. Tatev mahalına Tatev, Şinətağ, Şingər, Xot, Xalizur, Lor, Tanzatap, Gorus, Goru, Xınzırək, Əliquluuşağı, Əliqulukəndi, Kərəvic, Xoznavar, Yaycı kəndləri daxil idi.
Mahalın mərkəzi olan Tatev kəndində qədim türk nəsli olan orbelilər yaşayırdılar.Knyaz sülaləsi orbelilər Orta çağdan etibarən Zəngəzurda (Sünikdə) hakimiyyətə başlamışlar. Sünik sülaləsi olan orbelilərin əsasını Əliqum oğlu Liparit qoymuşdur. Əliqum Orbelinin (1290–1300) hakimiyyəti dövründə Sünikdə sülh bərqərar olur.[3] Onun varisi knyaz Burtelin qırx illik (təxm. 1300–1344) hakimiyyəti dövründə mədəni mühit daha da inkişaf etmişdi..[4]
1380-ci ildə Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xan Azərbaycana yürüşü zamanı Süniki də tutmuş,[5] bir neçə il sonra, 1387-ci ildə isə Əmir Teymurun yürüşlərinə məruz qalmışdı.[5] Bununla belə, XIV əsrinn sonu – XV əsrin əvvəllərinə kimi Sünikin knyaz sülalələri öz rütbələrini qoruya bilmişdi.[6] orbelilərin hakim statusunu saxlamışdı.
1403-cü ildə Sünikin iki knyazı Smbat və Burtel Orbelilər Teymurlular tərəfindən həbs edilərək Səmərqəndə göndərilmiş, daha sonra isə azad edilərək yenidən vəzifələrinə təyin etmişlər.[7] Azərbaycanda Qaraqoyunlular dövləti qurulduqdan sonra, 1410-cu ildə Qara Yusif Smbat Orbelinin hakim statusunu ləğv etmişdir. Knyaz Smbat Orbeli, oğlanları İvane, Beşken və Şahla birgə, orbelilərin digər qolunun yaşadığı və knyaz statusuna malik olduğu Gürcüstana üz tutmuşdur. 1417-ci ildə İvane və Beşken yenidən Sünik ərazisinə hakim təyin edilirlər. Beşkenin oğlu Əmir Rüstəm Qara İsgəndərin sarayında xidmət edir və orbelilərin Sünikdəki hüququnu bərpa etdirməyə nail olur. 1453-cü ildə Sultan Şahruxun Azərbaycana üçüncü yürüşündən sonra, Başken təbəələri ilə birgə Azərbaycanı tərk edərək Gürcüstana köçür, burada Baqratuni sülaləsindən olan gücü çarı I Böyük Aleksandr onu Loru hakimi təyin edir.[8][9] XV əsrin ortalarında, hakimiyyətə gələn Qaraqoyunlu şahı Sultan Cahanşah bəy Baranlı orbelilərin Sünik və Vayzur üzərində hüququnu tanıyır. Daha sonra isə Sünik Azərbaycanda Qaraqoyunlulardan sonra hakimiyyətə gəlmiş Ağqoyunlu sülaləsinə tabe olur.[10]
- Orbelilər sülaləsi
- I Liparit — təxm. 1044, 1040-cı illər
- I İvane – təxm. 1110-cu il.
- I Smbat – təxm. 1128-ci il.
- II Liparit – təxm. 1128-ci il.
- I Əliqum – təxm. 1184-cü il (həyat yoldaşı Xatun)
- III Liparit – təxm. 1221, 1223-cü illər (həyat yoldaşı Aspa)
- II İvane – təxm. 1260-cı il
- IV Liparit
- II Əliqum – təxm. 1290–1300-cü illər (həyat yoldaşı Tamta)
- Burtel – təxm. 1300–1348-ci illər (həyat yoldaşı Vaxax)
- II Smbat
- Tarsaiç (knyazlar knyazı, atabəy, Smbatın kiçik qardaşı) – 1273
- Stepanos – təxm. 1406, 1422-ci il (həyat yoldaşı Marqarit)
- III Smbat Paron – təxm. 1471, 1495-ci il.
- Məlikzöhrabovlar
- Məlik Zöhrab Urudlu — III Smbat Paronun oğlu.
- Məlik İsaxan — Məlik Zöhrabın oğlu.
- Allahverdi bəy — Məlik İsaxanın oğlu.
- Məlik Şahnəzər —Allahverdi bəyin oğlu.
- Məlik Aşur — Məlik Şahnəzərin oğlu.
- Məlik Əlimədəd — Məlik Aşurun oğlu.
- Məlik Hüseynalı— Məlik Əlimədədin oğlu, Xınzırəkdə olurdu. Qarabağ xanlığının sərkərdələrindən. Müsəlman idi.
- İmamverdi bəy — Məlik Əlimədədin oğlu, Xınzırəkdə olurdu. Qarabağ xanlığının sərkərdələrindən.
- Həsən bəy — Məlik Əlimədədin oğlu, Xınzırəkdə olurdu. Qarabağ xanlığının sərkərdələrindən.
- Məmmədyar bəy —Məlik Əlimədədin oğlu, Xınzırəkdə olurdu. Qarabağ xanlığının sərkərdələrindən.
- İsmayıl bəy —Məlik Əlimədədin oğlu, Xınzırəkdə olurdu. Qarabağ xanlığının sərkərdələrindən.
Mahalın mülkədarları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qarabağ xanlığının baş sərkərdələrindən Hacı Ağalar bəy Sarıcalı-Cavanşir 1826-cı ilədək mahal ərazisində olan bəzi kəndlərdən (Xınzırək) kələntərlik toplayırdı.[11] Qalabəyi Məhəmməd bəy Xıdırlı-Otuziki Əliqulukəndi şenliyindən malcəhət və kələntərlik alırdı.[12]
Tatev vəzirovların, Kərəvic behbudbəyovların, Əliquluuşağı əlibəyovların və məlikzöhrabovların, Lor orbelilərin, Əliqulukəndi nəbibəylilərin, Xoznavar sultanovların mülkü idi.Xınzırək isə məlikzöhrabovların mülkü sayılırdı. Sonralar, rus üsul-idarəsi dövründə qarabəyovlarla ağalarovlar bu mülkün üstündə dartışırdılar. Muğancıq və Şamsız kəndləri Xələc bəylərinə (mirzəyevlərə və əmirovlara) mənsub idi. Bayandur əvvəlcə Mehdiqulu xan Sarıcalı-Cavanşirə, onun vəfatından sonra knyaginya Usmiyevaya məxsus kəndlərdən biri sayılırdı. Şurnuxu, Şinətağ, Şingər, Xot və digər kəndlər xəzinə mülkü idi.
Rus üsul-idarəsi dönəmində Tatev monastrı bəzi kəndləri (Tatev, Şinger) iddia edib aldı.
Tatev mahalı 1840-cı ildə ləğv olunub, sahə kimi Şuşa qəzasına bağlandı. 1867-ci ildə Zəngəzur qəzasına verildi.
Əhalisi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tarix elmləri doktoru Zemfira Hacıyevanın araşdırmasında vurğulanır ki, Tatev mahalında 13 kənddə cəmi 698 (508 vergiödəyən, 190 ödəməyən) ailə yaşayırdı. Bu mahalda xristianlar çoxluq təşkil edirdi (635 ailə, yaxud 90%). Mahal sakinləri əkinçiliklə və maldarlıqla məşğul olur, evlərdə xalça toxuyurdular.[13]
Tatev mahalının naibləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Titul | Adı | Başlanığıcı | Sonu |
|---|---|---|---|
| Naib | Murtuza bəy Dünbili | 1747 | 1777 |
| Naib | Əliməhəmməd sultan Dünbili | 1777 | 1789 |
| Naib | Məlik Poqos bəy Orbeli | 1789 | 1822 |
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главноуправляющего в Грузии Ермолова, действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис. Типография управления наместника Кавказского. 1866. стр.174.
- ↑ Bax: Tatev Village in the Annals of History Arxivləşdirilib 2018-07-19 at the Wayback Machine.
- ↑ Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:
Under Elikum III (1290–1300) Siwnik' enjoyed relative peace. While other parts of Armenia suffered from the civil strife that followed the murder of Argun Khan in 1291.
- ↑ Thomas F. Mathews, Avedis Krikor Sanjian. Armenian gospel iconography: the tradition of the Glajor Gospel. — Dumbarton Oaks, 1991. — С. 13.:
Elikums son and successor, Prince Burt’el, maintained the Orbelian control of Siwnik' through a long rule of over four decades (1300–44?). Contemporary sources refer to him as the "great commander-in-chief of the Armenians and the Georgians", and it was under his rule that the monastery of Glajor enjoyed its most conspicuous flowering.
- ↑ 1 2 Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 267. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 118.:
В Армении, вошедшей вместе с большей частью Азербайджана в начале XV века в состав туркменской державы Каракойюнлу, именно к XV веку завершился в основном процесс исчезновения старинной местной армянской феодальной знати; лишь немногие её представители уцелели (в Сюнике, Маку и т. д.), да ещё монастыри остались представителями старинного армянского землевладения.
- ↑ Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников Arxivləşdirilib 2011-06-28 at the Wayback Machine. — Баку, 1957.:blockquote>Забрав их, пошли они [войска Тимура] в Хорасан, и тот поганый тиран назначил сына своего Миран-шаха правителем районов Атрапатакана в шахастан Тавриз, а последний дал его сыну своему, по имени Омар, который страшно ненавидел христиан. Первый год своего правления он насильственно обратил в безверие трех наших ишханов, оставшихся [после уничтожения всех остальных], подобно виноградной веточке: сына Иване, внука Буртела, именем Буртела из рода Орбелян, владетелея Воротана, брата его, по имени Смбат со всей семьей увели с собою в Самарканд, но он милостью божией и молитвами их, освободившись, возвратился в свою страну. Затем владетеля Егекац, по имени Тарсаич, сына Горгона, заставили отречься [от христианства].
- ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 5. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.:
The latter began persecutions in the Siunik area, forcing the Armenian noble Beshken Orbelian with 6,000 house-holds to emigrate north to Lori, at the time under the control of King Alexsander of Georgia, who was married to Beshken’s sister.
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 35.:
Местные армянские феодальные государственные образования в конце XIV в. и в первой половине XV в. были уничтожены, армянская феодальная знать, кроме церковной, частью эмигрировала, как князья Сюника Орбелианы, переселившиеся в Грузию с частью населения
- ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 6. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.:
Jihanshah (1437–1467), faced by various enemies, also looked toward the Armenians for support. Several feudal chiefs were given control of one or more regions and even allowed to use the title "prince" (ishkhan); these included the lords of Siunik, Vayots Dzor, Artsakh, and Gugark.
- ↑ Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главноуправляющего в Грузии Ермолова, действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис. Типография управления наместника Кавказского. 1866. стр.182.
- ↑ Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главноуправляющего в Грузии Ермолова, действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис. Типография управления наместника Кавказского. 1866. стр.184.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-26.
Mənbə
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Ənvər Çingizoğlu, Tatev mahalı, Bakı: "Soy" dərgisi № 6 (50), 2011, səh. 107–125.
