Teoloji fatalizm
Azad iradə haqqında arqument, azad iradə paradoksu və ya teoloji fatalizm — insan həyatının hadisələrini və gedişatına nəzarət edən ilahi təqdirə inam. Hər bir fərd onun həyat yolunu, qərarlarını və seçimlərini müəyyən edən ali güclərin təsirinə məruz qalır[1]. İnsan həyatına ilahi müdaxiləni vurğulayan İslam, Kalvinizm və Yansenizm də daxil olmaqla müxtəlif dini təlimlərlə əlaqələndirilir[2]. Əsas fikir ondan ibarətdir ki, taleyin əvvəlcədən müəyyən edilmiş planı var, daha yüksək bir güc tərəfindən idarə olunur və dəyişdirilə bilməz [3] . Lakin Tanrının hər şeyi bildiyi[4], xüsusən də hər şeyi bilməklə iradənin bir araya sığmaması və hər iki xüsusiyyəti özündə birləşdirən hər hansı bir Tanrı anlayışının ağlasığmaz[5][6] olduğu iddiaları ilə bağlı bir çox ziddiyyətlər də vardır.
Hər şeyi bilmə və azad iradə
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tanrının varlığına qarşı bəzi arqumentlər insanlarıb azad iradəyə malik olması ilə Tanrının hər şeyi bilməsi arasında iddia edilən uyğunsuzluğa diqqət yetirir.
Məşhur yəhudi filosofu Maymonid ilahi hərşeyə qadirlik ilə yaratdığı insanın azad iradəsi arasındakı ziddiyyəti ənənəvi yaxşı və pis əməllər baxımından belə təsvir etmişdir:
... Müəyyən bir insanın yaxşı və ya pis olacağını Tanrı bilir, ya bilmir? Əgər “bilir” deyirsinizsə, onda mütləq belə nəticə çıxır ki, insan Tanrının əvvəlcədən bildiyi kimi davranmağa məcburdur, əks halda Tanrının biliyi qeyri-kamil olardı...[7]
Anqlikan teoloq Montqomeri Vott xristian vəhyinin oxşar təsvirini verdi:
...Müqəddəs Yazı bir-birinə əks olan iki böyük həqiqəti qarşımıza qoyur: birincisi, Tanrının mütləq hökmranlığı (bax. Rom. 9:20 ff.) və ikincisi, insanın məsuliyyəti. Bizim intellektimiz bundan baş çıxara bilmir.[8]
Bu arqumentin məntiqi forması aşağıdakı kimi ola bilər[5] :
- İnsanın “azad yaradılmış” olduğunu iddia edən “S”-i (seçimi) Tanrı bilir.
- İndi “S”-in baş verməsi (gerçəkləşməsi) lazımdır.
- Əgər indi “S”-in baş verməsi zəruridirsə, “S” başqa cür ola bilməz (“zəruri”nin tərifi budur). Yəni, ilahi təqdirə görə faktiki “imkanlar” yoxdur.
- Hərəkət etdiyinizdən başqa cür hərəkət edə bilmirsinizsə, sərbəst hərəkət etmirsiniz (Alternativ İmkanlar Prinsipi).
- Beləliklə, bir hərəkət edəndə, onu sərbəst etmirsiniz.
Bununla belə, Norman Şvarts yuxarıdakı arqumentlərin modal çaşqınlığa yol açdığını göstərir. Xüsusilə, o, iddia edir ki, bu arqumentlər "S" doğru olarsa, "S"in doğru olması zəruri olur, "S" şərti olduğundan doğru deyil. Əks halda, onun hərəkətlərindən asılı olmayaraq gələcəyin artıq müəyyən olunduğunu iddia etmək olar [6] .
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/obschaya-harakteristika-filosofii-ralfa-kedvorta-v-svete-osnovnyh-nauchnyh-i-teologicheskih-problem-xvii-veka-istoriko-filosofskiy (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/fatalizm-i-volyuntarizm-kak-kategorii-sotsialnoy-filosofii (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/determinizm-i-ego-vliyanie-na-vremennye-ontologii (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/ponimanie-ozhestocheniya-serdtsa-faraona-ish-4-21-14-17-vostochnymi-tserkovnymi-pisatelyami-kak-primer-oproverzheniya-teologicheskogo (#bare_url_missing_title).
- ↑ 1 2 Stanford Encyclopedia of Philosophy, Foreknowledge and Free Will Arxiv surəti Wayback Machine saytında Sitat səhvi: Xətalı
<ref>etiketi; "stanford" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - ↑ 1 2 Swartz, Norman. "Foreknowledge and Free Will". Internet Encyclopedia of Philosophy. 2020-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-26.
- ↑ The Eight Chapters of Maimonides on Ethics (Semonah Perakhim), edited, annotated, and translated with an Introduction by Joseph I. Gorfinkle, pp. 99–100. (New York: AMS Press), 1966.
- ↑ William M. Watt. FREE WILL AND PREDESTINATION IN EARLY ISLAM // The Muslim World . 36 (ingilis) (2). 1946-04. 124–152. doi:10.1111/j.1478-1913.1946.tb02093.x. ISSN 0027-4909.