Transsendensiya
Transsendensiya, transsendentlik (lat. transcendens; hərf. "sərhədləri aşmaq, kənara çıxmaq") — fəlsəfi anlayış. Empirik təfəkkür üçün əlçatmaz olan, duyğuların təcrübəsindən kənara çıxan bir anlayışdır. Geniş mənada transsendent “o biri dünya” kimi başa düşülür - insan varlığının “o biri tərəfində” olan; bu məfhum varlığın immanentinə – “ bu dünyaya ” qarşıdır, yəni varlığın “o tərəfində” yerləşir. Din və metafizikanın transsendentin bilikləri ilə məşğul olduğuna inanılır.
Dində[redaktə | mənbəni redaktə et]
Transsendensiya (sərhədləri aşmaq) və onun əks immanentlik anlayışı (sərhədlər daxilində mövcudluq) ilahiyyatçıların və filosofların ilahi olanı təsvir etmək üçün istifadə etdikləri iki əsas anlayışdır; hər biri ilahi və son reallıq arasındakı əlaqəni ifadə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur [1] .
Transsendensiya dedikdə, ilahi olanın insanlıqdan və dünyadan kənarda olması fikri nəzərdə tutulur, halbuki o, hər ikisindən fərqli hesab edilir və heç biri ilə tam eyni deyildir; immanentlik ilahi olanın dünyadakı bəzi reallıqla, məsələn, insanlıq və ya kosmik nizamla tam və ya qismən eyni olması deməkdir [1]. İmmanentliyin həddi tamamilə dünyanın hüdudları daxilində mövcud olan qeyri-şəxs müqəddəs nizam kimi ilahi ideyasıdır. Transsendentliyin həddi ilahi ideyadır (Allah və ya özlüyündə ilahi mahiyyət), Allah isə nə dünya ilə, nə də bu dünyanın hər hansı son reallığı ilə eyni deyil kimi qəbul edilir [1] .
Kantdan əvvəl[redaktə | mənbəni redaktə et]
Transsendent termininin əsasları qədim neoplatonizmdə yaranmışdır. Areopaqit Dionisidə transsendensiya apofatika ilə sıx bağlı idi [2] . Beləliklə, Foma Akvinalı yaradılışla bağlı Tanrının mükəmməl transsendensiyasını öyrədirdi [3] .
Kant[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Transendental" termini Kant fəlsəfəsində noumenanı, yəni öz-özlüyündə olan şeyləri xarakterizə etmək üçün istifadə edilmişdir ki, onlar fenomenlər aləmində bizə məlum olan hadisələr şəklində görünsələr də, hissiyyatda (empirik) qəbul edilə bilməzlər. Onların mövcudluğu haqqında biz ancaq spekulyativ olaraq öyrənirik, yəni təcrübə ilə deyil. Beləliklə, Kant dünyanın dərkolunmazlığını təsdiq edir: yalnız hadisələr idrak üçün əlçatandır, lakin onların əsasında nəyin dayandığını, öz-özlüyündə olanların (özündə şeylər) həqiqətən nə olduğunu bilmək üçün heç bir yol yoxdur.
Kantdan sonra[redaktə | mənbəni redaktə et]
Karl Yaspersin ekzistensial fəlsəfəsində transsendensiya mütləq və anlaşılmaz reallıq kimi mövcuddur [4] .
Terminin elmi populyar istifadəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Populyar elmi mənbələrdə “transsendensiya” anlayışı kənara çıxmaq, şüurun əsas vəziyyətindən (Eqo) kənara çıxmaq deməkdir.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 3 Transsendensiya — Mənbə:Британника
- ↑ "Апофатизм Плотина и апофатизм Дионисия Ареопагита". 2015-06-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-20.
- ↑ "Фома Аквинский о свободе и всемогуществе Бога. Полемика с Авиценной и Петром Дамиани". 2023-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-30.
- ↑ "В. П. Лега. Современная западная философия. Карс Ясперс". 2013-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-30.
Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Гайденко П.П. Прорыв к трансцендентному: Новая онтология XX века. — М.: Республика, 1997 ISBN 5-250-02645-1
- Аминова А. Р. Становление философии как трансцендирующего знания: монография. — Уфа: БашГУ, 2012 ISBN 5747729276, ISBN 9785747729278
- Аминова А. Р. Человек трансцендирующий — Homo trancszendicus. — LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014, ISBN 978-3-659-50804-2