Ulu jüz
Ulu jüz (qaz. Ұлы жүз) — Yeddisu, Cənubi Qazaxıstan ərazilərində, qərbi Çinin müasir ərazilərinin və Özbəkistanın Daşkənd vilayətinin bir hissəsində yerləşən qazax tayfaları.
XIX əsrdə ulu jüzdəki qazax əhalisinin sayı 550 nəfər idi.
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]1360-1361-ci illərdə Çağatay ulusunu bərpa etməyə çalışan Moğolustan xanı Tuğluq Teymur xan Mavəraünnəhrə iki dəfə səfər etdi. Onlarda qələbələr qazanaraq oğlu İlyas xocanı Mavəraünnəhrin xan taxtına qaldırdı. Moğolustana qayıdan Toğluq Teymur xan vəfat etdi və bu, İlyas xocanı taxt-taca varislik məsələləri ilə məşğul olmaq üçün Mavəraünnəhrdən getməyə məcbur etdi ki, bu da Orta Asiyada siyasi vəziyyəti dəyişdi. Əmir Teymur İlyas xoca ilə döyüşə qalxdı. Onların arasında bir neçə döyüş baş verdi. İlyas xoca alçaldıcı məğlubiyyətə uğradı. Bundan sonra o, Moğolustanda yeni ordu toplayıb yenidən Teymurun əleyhinə çıxdı. Döyüş 22 iyun 1365-ci ildə Daşkənd yaxınlığında baş vermiş və tarixdə məşhur Batpak döyüşü (“Palçıq döyüşü”) kimi tanınır. Batpaqların qələbəsindən sonra Moğol xanı Səmərqəndə getdi və onu mühasirəyə aldı. Lakin şəhər əhalisi şiddətli müqavimət göstərdi. Xan qoşunları şəhəri ala bilmədilər. Uzun mühasirə ordunu zəiflətdi. Eyni zamanda Moğol süvariləri arasında at vəba epidemiyası başladı. Moğollar şəhərdən geri çəkilib Moğolustana qayıtmalı oldular. Beləliklə, moğolların keçmiş Çağatay ulusu ərazisində öz hakimiyyətlərini bərpa etmək cəhdi uğursuzluqla başa çatdı.
Bundan sonra Moğol xanlığını Dulat tayfasından olan zadəgan əmirləri Qəmərəddin və onun kiçik qardaşı Şamə əd-din idarə edirdi. Qəmərəddin azyaşlı, onun iradəsinə tabe olan, Tuğluq Teymur xanın nəslinin sonuncu nümayəndəsi - Xızr xocanı xan taxtına qaldıraraq, zadəganların - Dulat tayfasının nümayəndələrinin hökmranlığını möhkəmləndirməyə çalışırdı.
Moğol xanlığının süqutu
[redaktə | vikimətni redaktə et]Moğol xanlığı daxili çəkişmələr nəticəsində son dərəcə zəiflədikdə 1370-ci ildə Mavəraünnəhrdə hakimiyyəti ələ keçirən Əmir Teymur Moğolustana qarşı işğalçı müharibəyə başladı. XIV əsrin sonlarında Əmir Teymur Moğolustana qarşı dəfələrlə yürüşlər etdi. Onlardan birincisi 1371-1372-ci illərdə baş verib. Bu yürüş zamanı o, Almalıq şəhərinə çatır. Lakin şəhəri ala bilməyib, yol boyu bütün yaşayış məntəqələrini qarət edib, çoxlu əsir götürür. O, növbəti işğal yürüşünü 1375-1377-ci illərdə edir. Bu yürüş zamanı o, Qazaxıstanın cənubu ilə Çarın çayına çatdı. Moğol sərkərdəsi Qəmərəddinlə döyüşdə qalib gəldi. Qəmərəddin Şərqi Türküstana, Turfana qaçdı. 1380-1390-cı illərdə Əmir Teymur Moğolustana bir neçə dəfə basqın etdi. Onlar dövlət üçün olduqca dağıdıcı idi, çünki Teymurun qoşunlarının ümumi sayı oğullarının dəstələri ilə birlikdə 120 min nəfər idi.
Beləliklə, Əmir Teymurun qoşunlarının dəfələrlə basqınları nəticəsində Moğol xanlığının qanı qurudu. Bir neçə müstəqil mülkə bölündü. Xan Xızr xoca Əmir Teymurdan vassal asılılığını tanıdı. Yalnız Əmir Teymurun ölümündən sonra (1405) Xızr xocanın varisi Məhəmməd xanın dövründə Moğolustan yenidən müstəqilliyini bərpa etdi. Moğol xanı Teymurun nəsli arasında olan daxili çəkişmələrdən öz məqsədləri üçün istifadə edirdi. Belə ki, məsələn, Teymurun nəvələri - Əhməd Mirzə və Uluqbəy arasında Fərqanənin tutulması uğrunda gedən qarşıdurmada Məhəmməd xan ordusu ilə birincinin tərəfini tutdu və birlikdə qalib gəldilər. Həmin vaxtdan Moğolustan yenidən müstəqil dövlət oldu. Lakin Məhəmməd xanın ölümündən sonra Moğolustanda yenidən nifaq başladı. Bundan istifadə edən Teymurun nəvəsi Uluqbəy öz tərəfdarı Xızr xanın nəvəsi Şer-Məhəmmədi taxtda oturtdu. Onun müxalifləri Xızr xocanın ikinci nəvəsi Uveysi Moğolustan xanı seçdilər. Buna cavab olaraq 1425-ci ildə Uluqbəy Moğolustana yürüş etdi və ölkəni talan etdi.
1428-ci ildə Üveys xanın ölümündən sonra Moğolustan yenidən parça-parça oldu. Xan hakimiyyəti uğrunda daxili mübarizəni Üveys xanın oğulları - Yunus və Əsən Buğa xan davam etdirdilər. Dulat tayfasının əmirlərinin dəstəyi ilə Əsən Buğa xan taxtına oturdu (1433-1462). Bununla baxmayaraq, Yunus xan hakimiyyəti uğrunda mübarizəsini dayandırmadı. O, kömək üçün Teymur nəslinin davamçısı Əbu Səidə müraciət etdi. Xan hakimiyyəti uğrunda mübarizə yalnız 1462-ci ildə Əsən Buğanın ölümündən sonra dayandı. Yeddikəndli (Fərqanə yaxınlığında) Yunus Moğolustana qayıtdı və özünü xan taxtının varisi elan etdi. Xanlığın süqutu Yunus xanın nəvəsinin hakimiyyəti dövründə başladı. Yeddisu ərazisi Moğolustandan yeni yaradılmış Qazax xanlığına verildi.
Ədəbiyyat
[redaktə | vikimətni redaktə et]- А. Т. Толеубаев, Ж. К. Касымбаев, М. К. Койгелдиниев, Е. Т. Калиева, Т. Т. Далаева, перевод с казахского языка С. Бакенова, Ф. Сугирбаева. — История Казахстана. Изд-во «Мектеп», 2006 г. — 240 с. ISBN 9965-33-628-8
Mənbə
[redaktə | vikimətni redaktə et]- "Qazaxların genealogiyası"nda Böyük jüzün nəsilləri Arxivləşdirilib 2012-03-19 at the Wayback Machine
- Böyük jüzün nəsilləri Arxivləşdirilib 2010-03-23 at the Wayback Machine