Valyuta İnstitutu
Valyuta İnstitutu (ing. monetary institute) – ixtiyari pul siyasəti qarşısında sabit məzənnəni qorumaq üçün hazırlanmış valyuta lövhəsi ilə mərkəzi bank arasındakı pul hakimiyyətinin ara forması[1].
Yaranması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Valyuta İnstitutu mərkəzi bankın sonraki prototipidir. İlk pul quruluşunun 1861-ci ildə, Hindustanın geniş bölgəsinin İngilis müstəmləkəsi olduğu zaman Britaniya Hindistanda qurulduğuna inanılır. 1861-ci ildə koloniya kağız pullar haqqında bir qanun qəbul etdi, ona görə xüsusi banklardan pul çıxarmaq hüququ Hindistanın müstəmləkə hökumətinə verildi. Xüsusi bank qeydləri 1867-ci ilə qədər dövriyyədə olmağa davam etdi[2].
Pul məsələsinin yeni təşkilati-hüquqi forması qarışıq xarakter daşıyırdı. Rəsmi emitent Maliyyə Nazirliyinin Kağız Pulların Çıxarılması Departamenti tərəfindən təmsil olunan Hindistanın müstəmləkə hökuməti idi. İngiltərə Bankı banknotların buraxılmasından texniki olaraq məsuliyyət daşıyırdı. Pul dövriyyəsinin təşkili müstəmləkə hökumətinin agentləri rolunda səlahiyyətli banklar tərəfindən həyata keçirildi. Bunlara "prezident bankları" (yəni əyalət bankları, hər əyalətdə bir) deyilirdi, bunlara Bank Benqal, Bombay və Madras Bankı da daxil idi.
Pul emissiyası Hindistan dövlət qiymətli kağızları ilə dəstəkləndi. Kağız pulların arxasında ehtiyat varlıqlarının olduğu rəsmi olaraq elan edilsə də. Bununla birlikdə, ehtiyat aktivinin (gümüş, qızıl və ya funt sterlinqlə maliyyə aktivləri) vəziyyəti müəyyənləşdirilməyib. Beləliklə, pul kütləsi metal ehtiyatları ilə təmin edilmədi. Zamanla pul kütləsi və qiymətli kağızların həcmi artdı. Britaniya Hindistanındakı Valyuta İnstitutu, koloniyanın gümüş standartına keçdiyi 1893-cü ilə qədər mövcud idi[1].
Sistemin funksional xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Ehtiyat aktivləri pul bazasının həcmini tam əhatə etmir (bir qayda olaraq, pul bazasının 100% -dən azını təşkil edir).
- Pul İnstitutu yerli valyutanın xarici valyutaya tam məhdudiyyətsiz konvertasiya olunmasını dəstəkləyir.
- Pul İnstitutu sabit məzənnə saxlayır.
- Valyuta İnstitutu banklar üçün son müraciət edən tərəf kimi çıxış etmək hüququna malikdir.
- Pul İnstitutu borc qiymətli kağızlarını satın alaraq hökumətə borc verir.
- Pul emissiyası valyuta müdaxilələri, bankların yenidən maliyyələşdirilməsi və hökumətə borc verilərkən həyata keçirilir.
- Pul İnstitutu, ehtiyat aktivlərinin yenidən qiymətləndirilməsi, ehtiyat rəhbərliyindən faiz gəlirləri və kommersiya bankları ilə əməliyyatlar daxil olmaqla müxtəlif növ gəlir əldə edir.
- Pul İnstitutu hökumətdən müstəqil deyil və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən idarə olunur.
- Pul institutu institusional çərçivəsindən və sabit məzənnənin qorunması ehtiyacından asılı olaraq məhdud mülahizə gücünə malikdir.
- Para İnstitutu bir dövlət qurumu olaraq pul emissiyasını həyata keçirdi və səlahiyyətli özəl banklar, agentləri olaraq pul dövriyyəsinin təşkili ilə məşğul olurlar.
Pul təşkilatının institusional çərçivəsindən göründüyü kimi, maliyyə xüsusiyyətləri və hesabatları sabit məzənnəni qorumaq öhdəliyini əks etdirməlidir. Aktivlərdə pul bazasının təhlükəsizliyini təmin edən ehtiyat aktivləri və öhdəliklər — nağd və ya nağdsız pul şəklində buraxılmış pul öhdəliklərinin yığılmış həcmi üstünlük təşkil etməlidir. Pul quruluşunun balansının quruluşu avro bölgəsinə avronun tətbiq edilməsindən əvvəl 1998-ci ilin əvvəlinə olan Avropa Valyuta İnstitutunun balansı ilə göstərilə bilər.
Cədvəl. 1998-ci ilin əvvəlində Avropa Valyuta İnstitutunun timsalında bir pul təşkilatının maliyyə balansının quruluşu[3].
| № | Balans maddəsi | EKU mln. | Səhm, % |
|---|---|---|---|
| 1. | Avropa Valyuta Sistemi ilə əlaqəli aktivlər | 65020 | 99% |
| 1.1. | Qızıl ehtiyatları | 26228 | 40% |
| 1.2. | Ehtiyatlar ABŞ dollarındadır | 38792 | 59% |
| 2. | Digər aktivlər | 649 | 1% |
| 2.1. | Kassa və müxbir bank hesabları | 24 | 0% |
| 2.2. | Müddətli depozitlər | 597 | 1% |
| 2.3. | Qeyri-maliyyə aktivləri | 25 | 0% |
| 2.4. | Digər aktivlər | 2 | 0% |
| CƏMİ | 65669 | 100% | |
| 3. | Avropa Valyuta Sistemi ilə əlaqəli öhdəliklər | 65020 | 99% |
| 3.1. | Avropa mərkəzi bankları tərəfindən verilmiş EKU-lar | 65020 | 99% |
| 4. | Digər öhdəliklər | 649 | 1% |
| 4.1. | Kreditlər və digər maliyyə öhdəlikləri | 12 | 0% |
| 4.2. | Pensiya və digər öhdəliklər üçün ehtiyatlar | 6 | 0% |
| 4.3. | Digər ehtiyatlar | 11 | 0% |
| 4.4. | Mərkəzi bank töhfələri | 616 | 1% |
| 4.5. | Ümumi ehtiyat fondu | 17 | 0% |
| 4.6. | Mənfəət (itki) | -13 | 0% |
| CƏMİ | 65669 | 100% |
Valyuta institutunun müstəmləkə dövründəki təcrübəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Valyuta institutları əsasən Avropa imperiyalarının çiçəkləndiyi dövrdə müstəmləkələrdə yaradılmışdır. Koloniyaların siyasi müstəqillik qazandıqdan sonra qurulan mərkəzi bankdan əvvəl bunlar var idi. Ən geniş yayılmış pul qurumları Fransız müstəmləkələrində idi, nəticədə pul quruluşunun müstəmləkəçi pul hakimiyyət orqanlarının Fransız tipi olduğunu qeyd etmək uyğun olardı. Valyuta institutlarının qərargahı Parisdə yerləşirdi və koloniyalarda agent banklar Fransız frankının analoqunu buraxırdılar.
Valyuta institutları Fransa tərəfindən Hindistanda, Portuqaliyada isə Makaoda koloniyalarda pul dövriyyəsini təşkil etmək üçün quruldu. Bundan əlavə, XX əsrdə Fransız səlahiyyətliləri Qərbi və Ekvatorial (Mərkəzi) Afrikadakı pul təşkilatlarından istifadə etdilər[4]. Afrikada agent Banque de l'Afrique occidentale, Hindistan-Banque de l'Indochine idi. Makaoda Banco Nacional Ultramarino da oxşar rol oynadı.
Cədvəl. Müstəmləkə dövründə pul qurumları[4].
| Koloniya | Pul idarələri | Valyuta vahidi | Etibarlılıq | Valyuta məzənnəsi siyasəti |
| Kamerun və Fransız ekvatorial Afrikası Vişi hökumətinin nəzarəti altında deyil* | Caisse centrale de la France libre (Caisse centrale de la France d'outre-mer) | Afrika frankı | 1941–44 | məzənnənin Fransız frankına uyğunlaşdırılması |
| Daqomeya, Qvineya, Kot-d'İvuar, Mali, Mavritaniya, Niqer, Seneqal, Yuxarı Volta (Burkina-Faso) və Toqo | Institut d'Emission de l'Afrique occidentale française et du Togo | AMİ Frankı | 1955–59 | məzənnənin Fransız frankına uyğunlaşdırılması |
| Kamerun, Mərkəzi Afrika Respublikası, Çad, Konqo-Brazzavil və Qabon | Institut d’Emission de l’Afrique Equatoriale Française et du Cameroun | AMİ Frankı | 1955–59 | məzənnənin Fransız frankına uyğunlaşdırılması |
| Kambodca, Laos və Vyetnam | Institut d'Emission des Etats du Cambodge, du Laos et du Vietnam | Hind Çin piastrı | 1948–54 | məzənnənin Fransız frankına uyğunlaşdırılması |
| Makao | Instituto Emissor de Macau | Makao patakası | 1980–89 | kursu Portuqaliya eskudosuna düzəltmək |
* Mərkəzi Afrika Respublikası, Çad, Konqo-Brazzavil və Qabon.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 Моисеев С. Р. История центральных банков и бумажных денег. — М.: Вече, 2015.
- ↑ Cuhaj G., Michael T., Miller H. Standard Catalog of World Coins 1901–2000. — Iola: Krause Publications, 2011.
- ↑ The Annual Report. Frankfurt am Main: The European Monetary Institute, 1998. — Pp. 90–91.
- ↑ 1 2 Masson P. and Pattillo C. The Monetary Geography of Africa. — Washington: Brookings Institution Press, 2004.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Бутаков Д.Д., Золотаренко Е.Д., Рыбалко Г.П. Валюты стран мира: Справочник / Под ред. Борисова С.М., Рыбалко Г.П., Можайскова О.В. — М.: Финансы и статистика, 1987.
- Моисеев С. Р. Возникновение и становление центральных банков. — М.: КНОРУС, 2013.
- The European Monetary Institute. — Frankfurt am Main: European Monetary Institute, 1997.
- Weintraub C. and Schuler K. India’s Paper Currency Department (1862-1935) as a Quasi Currency Board. Johns Hopkins Institute Studies in Applied Economics № 9, December 2013.