Ximera (biologiya)
Ximera (Biologiya) — genentik cəhətdən müxtəlif hüceyrələrdən ibarət orqanizmdir. Heyvanlarda ximera iki və daha çox ziqotların hüceyrələri əsasında formalaşan orqanizmdir. Heyanlarda ximerizmi mozaizimlə qarışdırmaq olmaz. Mozaiklik zamanı orqanizmin formalaşmasında bir ziqotun bölünməsindən əməlkə gəlmiş, lakin genetik cəhətdən fərqli hüceyrələr iştirak edir[1]. Əksər hallarda ximerizm bütün orqanizmi əhatə etmir, onun ayrı-ayrı orqanlarında və hissələrində müşahidə edilir[2].
Heyvanlarda ximerizm[redaktə | mənbəni redaktə et]
— həm orqanizmin fərdi inkişafının nəticəsi ola bilər (ontogenez, anadangəlmə ximerizm), həm də orqan və ya toxuma transplantasiyasının nəticəsi (məsələn, sümük iliyi və ya qan köçürülməsi, süni ximerizm). Anadangəlmə ximerizm iki formada olur: tetragametizm və mikroximerizm[3].
İnsanlar arasında[redaktə | mənbəni redaktə et]
— bu anomaliya bir orqanizmdə iki fərqli genotiplərin olması və ya qarışmasıdır. İnsanlarda ximerizm ontogenezin ayrı-ayrı mərhələlərində - mayalanma anında, embrional inkişaf dövründə və yaşlı fərdlərdə yarana bilər. Mayalanma mərhələsində insan üçün tetramer ximerizm müəyyən edilmişdir. Belə ximerlər mayalanmadan sonra müxtəlif ziqotların birləşib vahid embrion əmələ gətirməsi nəticəsində formalaşır. Bu tip ximerlərin eyniləşdirilməsi orqanizmdə eritrositlərin iki populyasiyasının olmasına, hermafroditizmə, bəzən dərinin və gözün mozaik rənginə görə aparılır. Məsələn, Kaliforniyalı müğənni Teylor Mul bətndaxili inkişafda öz əkiz bacısının embrionunu “udmuş”, yəni ziqotlar birləşmiş və bir embrion inkişaf etmişdir. Ziqotların birləşməsindən əmələ gələn embriondan inkişaf edən və doğulan Teylor Mulda faktik olaraq bir-biri ilə qarışmayan iki genom, iki DNT və fərli genlər kompleksi fəaliyyət göstərir. Bu səbəbdən də Teylor Mulun bədəninin sol tərəfi simmetrik olaraq dərisinin rənginə görə sağ tərəfdən fərqlənir[4]. Dünyada insanlar arasında rəsmi olaraq 100-ə yaxın ximerizm hadisəsi qeyd olunmuşdur, qeydə alınmayanların sayı dəfələrlə çoxdur.
Fetal və ana mikroximerizmləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
— dölün və ananın hüceyrələrinin plasentadan keşməsi zamanı yaranır. Fetal mikroximerizmdə dölün hüceyrələri ananın orqanizminə, ana mikroximerizmi zamanı isə onun hüceyrələrinin əvvəlcə dölə, sonra isə uşağın orqanizminə daxil olması baş verir. Mikroximerizm bir sıra autoimmun xəstəliklərə və xərçəngin bəzi formalarının inkişafına səbəb olur. Əgər xəstənin qanında əks cinsə məxsus hüceyrələr varsa, ximerizm kariotipə görə müəyyən edilir. Başqa hallarda isə ximerizm qanın HLA antigenlərə görə eyniləşdirilməsi hesabına müəyyən edilir. İnsanda ekstrapolyar mayalanmanın tətbiqi heteroziqot əkizlər arasında ximerizmin artmasına səbəb olur. Almaniyadan olan qadının hüceyrələrinin 99%-i XX kariotiplidir, 1%-də XY kişi kariotipi müəyyən edilmişdir. Qadının əkiz qardaşı doğuş zamanı ölmüş lakin onun hüceyrələrinin müəyyən hissəsi bacısının orqanizminə keçmiş və orada yaşamağa davam etmişdir. Bioloji ximerlər daha çox müxtəlif irqlərə məxsus insanların nikahından doulmuş insanlar arasında rast gəlinir. Onların dərisində və gözlərində piqmentin paylanması mozaik olaraq baş verir[5].
Tədqiqatlar və qadağalar[redaktə | mənbəni redaktə et]
2003-cü ilin avqust ayında Çinin İkinci Şanxay Tibb Universitetinin tədqiqatçıları, insanın dəri hüceyrələri və dovşan yumurtahüceyrəsini uğurla birləşdirərək ilk insan ximerasının embrionlarını yaratdıqlarını elan etdilər. Embrionlar bir neçə gün laboratoriya şəraitində yaşamış, sonra əmələ gələn kök hüceyrələri toplamaq üçün məhv edilmişdi. 2007-ci ildə Rinoda Nevada Universiteti Tibb məktəbinin alimləri qanında 15% insan və 85% qoyun hüceyrəsi olan bir qoyun yaratdılar.
2008-ci ilin may ayında İngiltərənin İcmalar Palatasında insanın kök hüceyrələrindən istifadə edərək ximera yaratmağın etikasına dair qızğın müzakirələr qərar qəbul olunması ilə sonlandı. Qərara əsasən ximera embrionları, 14 gün ərzində məhv edilməsi şərtilə laboratoriya şəraitində yaradıla bilər. 11 İyul 2005-ci ildə senator (ing. Sam Brownback) ABŞ Konqresinə qanun layihəsi, insan ximerasını qadağan edən Akt təqdim etdi, lakin qanun qəbul edilmədi. Qanun layihəsi araşdırmaya əsasında hazırlanmışdır. Araşdırmaya görə, elm adamları öz araşdırmalarında elə bir səviyyəyə çatıblar ki, insanlar və digər heyvan növləri yeni bir həyat formasının yaradılması üçün birləşdirilə bilər. Nəticədə, ciddi etik suallar ortaya çıxa bilər, çünki təcrübələr insanla heyvan arasındakı sərhəddi pozur və qanun layihəsinə uyğun olaraq bu sərhəddin pozulması insanlığa hörmətsizliyin təzahürüdür. İnsan ximerasının qadağan edilməsi aktının son maddəsi, zoonoz xəstəliklərin artmasına və insan-heyvan ximeralarının yaradılmasının insanların bu xəstəliklərə yoluxmasına yol aça biləcəyini elan edirdi. ABŞ Konqresində bu qanun layihəsinin "ölümündən" sonra, ximeralar üzərində araşdırmalara qadağa qoymaq üçün heç bir cəhd edilmədi[6].
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Abuelo D. Clinical significance of chimerism // Am J Med Genet C Semin Med Genet . 151C (2). 2009. 148—51. doi:10.1002/ajmg.c.30213. PMID 19378333.
- ↑ "Химеры". Большая Медицинская Энциклопедия. 2014-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-3-14.
- ↑ Михайлова Н.К. "https://scienceforum.ru/2018/article/2018001520" (rus). Оренбургский Государственный Медицинский Университет. Archived from the original on 2021-09-30. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2021.
- ↑ Dosent Ə. P. Əzizov. biologiya və genetika/5 Cinsiyyətin biologiyası və genetikası.pdf "Ximerizm" (#bad_url) (PDF) (az.). Azərbaycan Tibb Universiteti Tibbi biologiya və genetika kafedrası. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2021.
- ↑ "Cinsiyyətin biologiyası və genetikası. Azərbaycan Tibb Universiteti Tibbi biologiya və genetika kafedrası Dosent Ə. P. Əzizov" (PDF). 2021-09-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-09-28.
- ↑ Михайлова Н.К. "ХИМЕРИЗМ – МНОГОГРАНОЕ ЯВЛЕНИЕ В ЖИВОЙ ПРИРОДЕ" (rus). Студенческий научный форум - 2018. 29 September 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2021.