Xuana İnes de la Krus
Xuana İnes de la Krus(isp. Juana Inés de Asbaje y Ramírez de Santillana), Xuana İnes de la Krus bacı kimi də tanınırdı (isp. Sor Juana Inés de la Cruz; 12.11.1651 - 17.4.1695)—Meksika şairi.
Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əsl adı Xuana İnes de Asbaxe-i-Ramires de Santilyana olan şair 1651-ci il noyabrın 12-də Meksikanın paytaxtı Mexiko şəhərinin yaxınlığında yerləşən San Migel de Nepantla kəndində anadan olmuşdur.
Xuana İnes de la Krusun müasiri və onun yaradıcılığının ilk bioqrafı olmuş Diyeqo de Kalexa gələcək şairnin uşaqlıq illərinin keçdiyi yerlərin təbiətinin təsvirini bu cür verir: “Yeni İspaniyanın paytaxtı Mexikodan 12 liqa aralıqda yan-yana iki dağ zirvəsi ucalır. Bu dağlardan birinin zirvəsi daim qarla örtüü olur, digərinin zirvəsindən isə daima od püskürür. Burada, İstaksixuatl və Popokatepetl vulkanlarının ətəklərindəki palıd və şam meşələri arasında yerləşən qızılı rəngli qarğıdalı tarlaları arasında, təmiz dağ havasını yarıb keçən günəşin parlaq şüaları altında Xuana İes de la Krusun poetik dünyası oyanırdı:
Mən orada, Günəş gözlərini məndən
Ayırmadığı yerdı həyata gəldim,
Gözlərini zilləyib baxırdı mənə
Göy cismini saçan gündüz şüası.
Xuananın valideynlərinə gəlincə, çox ehtimal ki, onun milliyyətcə bask olan atası, ispan ordusunun kapitanı Pedro Manuel de Aspaxe ( və ya Asbayo) ilə böyük torpaq sahibinin qızı olan anası donya İzabel Ramires de Santilyananın nikahları olmamışdır. Rus tədqiqatçısı Natalya Paykova bunun sbəbini Xuananın atasının İspaniyada qanuni ailəsi olmasında görür. Bu səbəbdən Xuana və onun iki böyük bacısı kilsə kitablarında “Kilsənin övladları, yəni qeyri-qanuni doğulmuş uşaqlar kimi qeydə alınmışlar. Belə qız uşaqlarına nə ərə getdikdə, nə də daimi olaraq monastıra yollanarkən cehiz verilməzdi. Çox ehtimal ki, Pedro de Aspaxe kiçik qızı Xuana anadan olmazdan ya əvvəl, ya da sonra yeni İsaniyanı tərk etməli olmuşdur, çünki Xuana onun adını heç vaxt heç yerdə çəkmir. Xuana balacalıqdan ana babasının malikanəsində böyümüş, tərbiyə olunmuşdur, çünki onun təkcə de Santilyana kimi əsilzadə soyadı ilə yanaşı bir neçə müstəmləkəçi nəslindən ona var-dövlət və böyük kitabxana qalmışdır. Xuananın bioqrafla rəylərinə görə gələcəkdə nəvəsinin yaranacaq maraqlarının əsasının babası qoymuşdur, çünki o, öz dövrünün kifayət qədər savadlı insanı olmuşdur. Düzdür, onun qızı İzabel savadsız olsa da, de Aspaxe bacıları olan qız nəvələinin üçü də ibtidai “Rəfiqələr məktəbi” nə getmişlər, burada oxumağı və yazmağı öyrənmişlər. Kiçik qız Xuana məktəbə ilk dəfə böyük bacısı ilə birlikdə üç yaşında olarkən gəlmişdir. Müəllim onun yaşını öyrənərək bu yaşda onun məktəbə nə üçün gəldiyini təəccüblə soruşduqda, Xuana müəllimi aldadaraq anasının onu oxumağa göndərdiyini söyləyir. Bundan sonra Xuana anasından xəbərsiz tədrisini davam etdirir. Sirrin üstü açıldıqda Xuana artıq oxumağı bacarırdı. Daha sonra bu qız uşağının erkən yaşlarında nadir qabiliyyəti və biliklərə olan marağı ortaya çıxır. O. üç yaşında sərbəst oxumağı, altı yaşında yazmağı və parça üzərində naxış getməyi bacarırdı. Bu, həmin dövrün gənc qadınlarının biliyini və qabiliyyətini göstrən meyar idi. Deyilənə görə, Xuana səkkiz yaşında olarkən babasının bütün kitablarını artıq oxumuşdu. Onların arasında fəlsəfəyə, dinə və tibbə aid kitabların olduğu da göstərilir. Bu dövrdə Xuananın tanrının (İsa məsihin) cisminə həsr olunmuş bayrama ithaf etdiyi himn onun ilk poetik təcrübəsi sayılır. Meksikadakı universitetdə müxtəlif elmlərin öyrənildiyi böyüklərin söhbətindən eşidən altı yaşlı qız anasına yalvarır ki, ona oğlan paltarı geyindirib ora oxumağa göndərsinlər. Təbii ki, uşağın sadəlövh yalvarışlarına əhəmiyyət verən olmur. Lakin balaca Xuana bununla barışmaq istəmirdi. O, hər keçən gününü babasının kitabxanasında qiraətlə keçirirdi. Sonda uşağın inadla bildirdiyi arzusunu nəzərə alaraq səkkiz yaşlı Xuananı latın dilini öyrənmək üçün paytaxta gətirirlər. Sonradan o, ana dilində olduğu kimi, latınca sərbəst oxumağı və şeir yazmağı öyrənir. Xuana doqquz yaşında ailəsindən ayrılmalı olur. Anası onu Mexikodakı öz varlı əmisi və bibisinin yanına göndərir. Onun əmisi və bibisi vise-kral sarayına yaxın adamlar idi. Bu balaca qızın qeyri-adi qabiliyyətinin və biliy-inin şahidi olan qohumları Xuananın daha yüksək təhsil almasına imkanı yaradırlar. O, ədəbiyyatı, təbiət elmlərini, riyaziyyatı, fəsəfəni, teologiyanı və xarici dilləri dərindən öyrənməyə başlayır. Zaman keçdikçə Xuana çox gözəl gənc qıza çevrilir. Onun qonur gözləri, geniş alını, düz burunu, incə əlləri, lətafətli təbəssümü, mehrban xasiyyəti insanların diqqətini xüsusilə cəlb edirdi. 1664-cü ildə Markiz de Mansera adı ilə tanınan yeni vitse-kral Don Antonio Sebastyan de Toledo Molina arvadı donya Leonor Karetta ilə birgə İspaniyadan Meksikaya gəlir. Xuana saraya dəvət olunaraq vitse-kral cütlüyünə təqdim olunur və qısa vaxt ərzində onların hörmətini qazanır. Vitse-kraliça onu özünün birinci saray xanımı təyin edir. Xuana beş il bu vəzifəni tutaraq Meksikanın mədəni həyatında yaxıdan iştirak edir. Avropada Meksika sarayının gözəlliyi və ehtişamı haqqında əfsanələr gəzirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə İspaniyada teatr özünün inkişaf dövrünü yaşayırdı. Odur ki, Meksika saryında da ənənəyə uyğun olaraq teatr tamşaları səhnələşdirilirdi. Özü də səhnə tamaşaları üçün pyesləri vise-kraliçanın birinci saray xanımı yazırdı. Eyni zamanda o, axşam konsertləri, dini bayramlar və matəm mərasimləri üçün də şeirlər yazırdı. Bu vəzifənin bütün ağırlığını daşımaqla bərabər Xuana çoxlu qiraət edr, lirika ilə məşğul olur, elmi biliklərə dərindən yiyələnməyə çalışırdı. Təbiidir ki, Xuananın şöhrətinə və istedadına həsəd aparanlar, paxıllıq edənlər də az deyildi. Onun bədxahlarından biri Xuananın savadının dərin olmadığını və özünü bilikli insan kimi təqdim etmək bacarığı olması haqqında şaiyə buraxır. Bu cür böhtanı ifşa etmək məqsədi ilə vitse-kral Xuananı imtahan etmək qərarına gəlir. O, elm adamlarından ibarət böyük bir imtahan komissiyasının yaradılmasını tapşırır. Komissiyanın çöxsaylı üzvləri ona elmin müxtəlif sahələri ilə bağlı suallar verməsinə baxmayaraq, Xuana ən dolaşıq tapşırıqların öhdəsindən asanlıqla gəlir. Alimlərin çoxu bu qızın savadına valeh olsalar da, onlardan bəziləri oranı pərt vəziyyətdə tərk etməli olurlar. Bu hadisədən sonra Xuananın şöhrəti bütün Meksikaya yayılır. Xuananın şəxsi həyatına gəlincə, ona bir çox gənc insanlar aşiq olmuşlar. Onun məhəbbətini qazanmaq, qəlbinə sahib çıxmaq istəyənlərin hamısı o dövrün mötəbər şəxsləri olmuşlar. Xuana onların hamısının təklifini rədd etmişdir. 1667-ci ildə Xuana ilk dəfə vitse-kral sarayından ayrılaraq monastırların birinə yerləşmək haqqında qərarını bildirir. Məlumdur ki, XVII əsrin ikinci yarısında Meksika monastırları katolisizmin dayağı olmaqla yanaşı, eyni zamanda, bir növ mədəniyyət ocağı kimi fəaliyyət göstərirdi. Təkcə 100 000 əhalisi olan paytaxt Mexikoda 29 kişi və 22 qadın monastırı mövcud idi. Monastırlar mədəni sərvətləri, ilk növbədə kitabları toplayır və maarifləndirmə funksiyasını daşıyırdılar. O dövrdə monastır məktəbləri kasıb təbəqə üçün, demk olar ki, yeganə təhsil ocağı idi. Müasirlərin dediklərinə görə, İspaniyadakı monastırlarla müqayisədə müstəmləkələrdəki monastırlara verilən görünməmiş azadlıqlar təkcə ruhani səyyahları deyil, kübar dairələrdən olan səyyahları da heyrətə gətirirdi. Lakin bu cür azadlıqlar bütün monastırlara şamil deyildi. Onlrın arasında həddən artıq sərt nizamnaəsi ilə seçilən monastırlar da vardı. Belə monastırlardan biri də “Ayaqyalın karmelitalar” ordeninə aid “Müqəddəs İosif” monastırı sayılırdı. Onun nizamnaməsində edilmiş dəyişikliklər qız uşağı üçün çox sərt görünsə də, 1667-ci il avqust ayının 14-də Xuana oraya daxil olur. “Müqəddəs İosif” monastırının çox sərt nizamnaməsi rahibələrdən dünya nemətlərindən və işlərindən im-tina etmələrini tələb edirdi. Heç də dini səbəblərdən asılı olmayan monastır həyatını seçən Xuana tezliklə ümidlərinin boşa çıxdıını anlayaraq, özünün tez-tələsik çıxardığı qərarından peşiman olur. Üç aylıq monastır həyatı sonda Xuananın ağır xəstələnməsi və səhhətinin kəskin pisləşməsi ilə nəticələnir. Bu üzdən həkimlərin təkidi ilə Xuana oranı tərk etməli olur. Bir il sonra – 1669-cu ildə Xuana “Müqəddəs İeronim” (San Xeronimo) monastırına daxil olur və çox keçmədən rəsmi mərasimdə saçı qırxılaraq rahibə Xuana İnes de la Krus adını alaraq ömrünü son 26 ilini orada keçirir. “San Xeronimo” o dövrün zəngin monastırlarından idi və özünün nisbətən yumşaq nizamnazməsinə görə kontingentini də müəyyən edirdi. Burada rahibələrin özlərindən daha çox onların yanında çalışan hindu, metis və mu-lat xadimə qızlar yaşayırdılar. Qızlar üçün monastır məktəblərinin şagirdləri və onların mürəbbiyələri də monastır cəmiyyəti tərkibinə daxil idilər. Monastırda yerləşdiyi vaxtdan Xuana şerlər, dini və dünyəvi mövzularda dram əsərləri, alleqorik poemalar və Yeni il şənlikləri ilə bağlı nəğmələr yazırdı. Xuananın “Məhəbbət böyük labirintdir” (“Amor es mas laberinto” - 1689) və “Los empenos de una kasa” komediyaları, həmçinin “El martier del Sacramento San Hermengildo” və “El carco de Joseph” adlı autalarını vardır. Ona himayədarlıq edən Meksikanın yeni vise-kraliçası markiza de Lequna isə onun şeir külliyatını “Meksikadan olan onuncu muza rahibə Xuanadan Kasilya bulağının daşması” adı altında İspaniyada çap etdirir. Həmin il markiza de Laqunanın xahişi ilə Xuana “Müqəddəs Narsis” adlı dini dramını yazır. Bir il sonra, 1690-cı ildə Xuananın adı ətrafında böyük qalmaqala səbəb olmuş intriqa başlanır. Pueblo əyalətiniin yepiskopu Fer-nandes de Sayta Krus yezuit kahini Antonio Vieyra tərəfindən 40 il əvvəl tərtib edilmiş moizəyə təkzib yazılmasını Xuanadan xahiş edir. Xuana böyük bir məktub yazaraq (1690) köhnəlmiş moizənin bütün bəndlərini ustalıqla altüst edir. Bu onun üçün dini etika sahəsindən olan bir nümunədə ritorika və məntiqlə bağlı növbəti əyləndirici tapşırıq xarakterli bir iş olur. Gözlənilmədən Xuananın şəxsi məktubu onun xəbəri və razılığı olmadan çap edilir. Naşir özünün əsl adını göstərməyərək məktubu “Rahibə bacı Filoteya de la Krus” təxəllüsü altında nəşr etdirir. Müəllif Xuananı tanrı vergisini zəif poeziya və təbiət elmlərinə səmərəsiz sərf etməkdə günahlandırırdı. Bu, Xuananın həyatda aldığı ən böyük zərbə idi. Xuananın tanınmış teoloq və moizəçilərin fikirlərini açıq şəkildə qəbul etməmək niyyəti olmamışdır və düzgün olaraq düşünürdü ki, sadə rahibə bu cür düşüncə ilə heç kəsi inandıra bilməz, əksinə çoxlarını ona qarşı qaldırar. Xuananın bioqraflarından biri, Meksika şairi, Nobel mükafatı laureatı Oktavio Pasonun yazdığına görə, Mexikonun yeni arxiyepiskpu Fransiso Aqiyer-i-Seixas qadınları sevməyən və dünyəvi teatra düşmən kəsilmiş bir insan idi. Nəşr olunmuş məktub böyük şöhrət tapsa da, sonda məsələ Meksika kilsəsi rəhbərliyinin Xuananı qürurluluqda və dini ehkamlara itaətsizlik göstərməkdə günahlandırılması ilə bitir. Bununla yanaşı bu məktubun nəşrindən sonra İspaniya və Portuqaliya universitetlərinin ən yaxşı teoloqları məşhur padrenin dəlillərinin meksikalı rahibə tərəfindən altüst edilməsindən zövq alaraq Xuanaya göndərdikləri məktublarında onunla fəxr etdiklərini bildirirdilər. Öz növbəsində, Xuana özünə haqq qazandırmaq üçün “Adlı-sanlı Filoteya bacıya cavab” adlı çox məşhur əsərini yazmaqla öz həyatının timsalında biliklərin və yaradıcılığın qadın üçün nə qədər vacib olduğunu göstərməyə çalıaraq ömrünün sonuna qədər elmlərə olan coşqun həvəsin ona hakim olmasından danışırdı: “Ağlım təzəcə dərk etməyə başlarkən məndə hər şeyi öyrənməyə qızğın və qarşısı alınmaz elə bir həvəs yaranmışdı ki, heç kimin tənəsi, - onlar olduqca çox idi, - nə də mənim şəxsi tərəddüdlərim, - onlar da heç az deyildi, tanrı tərəfindən mənə bəxşe dilmiş o vergidən məhrum etməyə qadir deyildi... Mənim elmdəki uğurlarım məni o qədər məşğul edirdi ki, öz uzun saçları ilə fəxr edən hər bir qadın kimi mən onları dəfələrlə 4-6 barmaq uzunluğunda kəsərək qısaldırdım. Saçlarım uzanana kimi mən bu və ya digər elmi öyrənməkdə uğur qazanırdım. Buna nail olmadıqda isə bacarıqsızlığımın nəticəsi kimi özümə cəza vermək məqsədilə saçlarımı yenidən kəsirdim... Çünki, insan zəkasının yeganə bəzəyi olan biliklərə bu qədər az yiyələnən başıma uzun saçlarımla gözəllik verməyi ədalətsiz hesab edirdim” (1, səh.4-5). Əgər Bernardo de Valbuena barokko dövrünün astanasında dayanırsa, daha məşhur başqa bir şair Xuana İnes de la Krus poeziyaya olan sonsuz sevgisini və tanrıya olan böyük məhəbbətini özünəməxsus şəkildə şərh edir: “Şer qoşmaq mənim üçün sadə bir əyləncə deyildir. Bu mənə tanrı tərəfindən bəxş edilmiş mənəvi tələbatdır. Məgər mən tanrıdan məndəki idrakın şövqünü söndürməyi diləməmişəm mi? Hərçənd bir çoxlarının fikrincə qadına ağıl gərək deyil, hətta ziyandır. Fəqət, tanrı mənim yalvarışlarımı dinləmədi. Onda mən özümü, adımı və idrakımı monastırda unutmaq fikrinə düşdüm”(2,səh. 555). Öz hücrəsinə qapılaraq gənc rahibə poeziya və elmlə məşğul olmağa başlayır. Lakin onun şerlərinin həddən artıq azad və dünyəvi xarakteri, təcrübi müşahidələrə əsaslanan elmi fəaliyyəti, həmçinin fərdi dini düşüncələri (“Müqəddəs ata Vieyraya cavabım”) dini sxolastikanın hakim ehkamları ilə uyğun gəlmirdi. Bununla bağlı dini hakimiyyətin narazılığını şairyə bildirən Puebla əyalətinin yepiskopu görkəmli rahibəyə dünyəvi işlərdən imtina etməyi məsləhət görür. Yepiskopun bu təklifinə cavab olaraq Xuana İnes de la Krus “Adlı-sanlı rahibə bacım Filoteyaya şairnin cavabı” adlı məktubunu yazaraq qadınların da elm və poeziya ilə məşğul olmaq hüquqlarını müdafiə edirdi. Xarici mühitin ağır təsirinə məruz qalan şair özünün yaradıcılıq qabiliyyətini həyata keçirə bilməyəcəyini anlayaraq mənəvi böhran keçirir:
Sən mənə məxsussan, ey mənim ağlım,
Bəs nədən, görəsən, sən günü-gündən
Bu qədər uzaqsan səadətindən,
Nədən zülm önündə aciz görünürsən?
(1, səh.60)
Lakin Xuana monastırda arzuladığı tənhalığın azadlığını tapmır. Onun monastırda öhdəsinə düşən çoxsaylı və darıxdırıcı vəzifələri sevimli kitablarından ayırırdı. Xunanın parlaq zəkası və erudisiyası çoxsaylı insan kütləsini bu məşhur rahibə ilə danışmaq şərəfinə nail olmaq üçün özünə cəlb edirdi. Xuana monastırdakı həyatını belə xatırlayır: “Təzəcə kitabı əlimə alan kimi qonşu hücrədə kiminsə ağlına oxumaq və musiqi alətində çalmaq gəlir; nə haqdasa düşündüyüm vaxt xidmətçilərin dalaşdığını eşidirəm, işlərimi buraxıb onların dalaşmalarının səbəblərini ayırd edirəm. Qələmimin mürəkkəbi kağızda təzəcə cızmaqara edən kimi tanıdığım qadınlardan biri məni görmək üçün gələrək bütün rahatlığımı pozurdu. Mən də onun gəlişi ilə barışaraq ona öz təşəkkürümü bildirməli olurdum”(3, səh.1). Tədricən onu ümidsizlik bürüyürdü. Lap yaxın vaxtlara qədər onun üçün həyatın mənası sayılan elm əhəmiyyətini itirirdi. O, təfəkkürün qüdrətinə olan inamı itirərək elmə qulluq etməyin faydalı olacağına şübhə edirdi. Adi qadın saədətindən məhrum olmuş şəxsi qəlbi ilə uzunmüddətli mübarizə, həddindən artıq ağır dövr yavaş-yavaş Xuanada elmə xidmət etməyin xeyri haqqında şübhələrin yaranmasına gətirib çıxarır. Monastr və dövr onun zəkasına sərbəst hərəkət etməyə imkan vermirdi. Ümidini itirən şair “xeyirlə şər arasında daim mövcud olan çəkişməni”aradan qaldırmaq, insanları əzab və əziyyətdən qurtara bilmək iqtidarında olmadığı üçün özünün “həddən ziyadə alimliyini” qınayırdı. 1692-ci ildə paytaxtı sarsıtmış Mexikodakı şəhər və hindu yoxsullarının üsyanı və ispan hökümətinin üsyank-arlara amansız divan tutması Xuana üçün ümumi uğursuzluğun və ahəngsizliyin əlaməti idi və bu onun mənəvi böhranının dərinləşməsinə səbəb oldu. Üstəlik rahibə Filateya adı altında gizlənmiş Pueblo şəhərinin yepiskopu Manuel Fernandes yazdığı məktubunda Xunaya öyüd-nəshət verməsilə şair özünü təhqir olunmuş sayır. Dərin ümidsizliyə düçar olan Xuana İnes de la Krus elmi və poetik fəaliyyətindən imtina etməyə qərar verir. O, öz kitabxanasını, astronomik və musiqi alətlərini sataraq əldə etdiyi vəsaiti xeyriyyəçiliklə bağlı ehtiyaclarını ödəməyə sərf edir. 1696-ci ildə ölkədə baş vermiş taun xəstəliyinin epidemiyası nəticəsində can verən insanlara yardım edən Xuana İnes de la Krus özü də yoluxaraq qırx dörd yaşında dünyasını dəyişir.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- . Чежегова И. Хуана Инес де ла Крус. Десятая муза. «Художественная литература», Москва, 1966, с.4-5.
- . Кутейников В.Н. Литература испано-португальских колоний в Америке. «История всемирной зарубежной литературы», Москва, «Наука», 1987, т.4, с.555.
- . http:// www.stihi – rus.ru/love/kruz1.htm