Qiymətli kağız

Qiymətli kağızların növləri

Qiymətli kağızlar-pul və yaxud əmtəə sənədləridir, onların sahibinə mülk hüquqları verilir və müəyyən pul məbləğlərinin, gəlirlərin alınmasına hüquq verir. Pullu qiymətli kağızlara - istiqraz vərəqələrini , vekselləri , pul çeklərini aid etmək olar. Əmtəə qiymətli kağızlara - onların sahiblərinin madii, mülkiyyət hüquqlarını təsbit edən konosamentlər (əmtəə fakturaları) , anbar vəsiqələri aiddir. Qiymətli kağızların arasında xüsusi yeri səhmlər tutur , onlar istər pel istərsə də mülk hüquqlarını əks etdirir. Qiymətli kağızlar alqı-satqı obyekti ola bilər.

Qiymətli kağız — müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan həyata keçirilə və başqa şəxsə verilə bilməz.

Qiymətli kağız forması və rekvizitləri qanunvericiliklə müəyyənləşən və hər hansı hüququ təsdiq və təsbit edən sənəddir. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 987.1-ci maddəsində qiymətli kağız anlayışı aşağıdakı kimi verilmişdir: "Qiymətli kağız müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqlədiyi bütün hüquqlar da keçir." ABŞ-ın Vahid Ticarət Kodeksində qiymətli kağızlara aşağıdakı anlayış verilir: Qiymətli kağızlar (securities) – pul kapitalını cəlb etmək üçün silsiləvi olaraq buraxılan qiymətli kağızlardır, yəni: səhm, istiqraz, dövlətin borc öhdəlikləri və onlardan törəyən sənədlərdir (klassik opsionlar, varrant, üstünlük hüququ və s.).

Qiymətli kağızları iki böyük qrupa ayırmaq olar; birinci dərəcəli əsas qiymətli kağızlar, ikinci dərəcəli törəmə qiymətli kağızlar.

Birinci dərəcəli əsas qiymətli kağızlara mülkiyyət hüququ olan — pul, əmtəə, əmlak, kapital və s. daxildir. Törəmə qiymətli kağızlar isə valyuta, faiz , indeks və opsionlar hesab edilir.

Əsas qiymətli kağızlar özləri də 2 qrupda cəmləşirlər.

• ilkin qiymətli (aksiyalar, veksellər )
• ikinci dərəcəli qiymətli kağızlar (ilkin qiymətli kağızların əsasında buraxılan kağızlardır).

Qiymətli kağızlar bazarında müddətli qiymətli kağızlar da olur. Müddətinə görə qiymətli kağızlar üç yarımnövə ayrılır:

• qısamüddətlə (1 ilə qədər),
• ortamüddətli (5 -10 ilə qədər )
• uzunmüddətli (20 -30 ilə qədər)

Qiymətli kağızlar bazarında dövlət və qeyri-dövlət adını daşıyan qiymətli kağızlar da var. Dövlət qiymətli kağızları, adı müxtəlif olan istiqrazlar hesab edilir. Qeyri dövlət qiymətli kağızları isə müxtəlif şirkətlər yaxud fiziki şəxslər tərəfindən tədavülə buraxılan qiymətli kağızlardır. Qiymətli kağızların dövriyyədən çıxarılması və ləğv edilməsi qaydaları Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən müəyyən edilir.

Səhm

Səhm-qiymətli kağız olaraq səhmdar cəmiyyətin üzvi kimi , divident almaq və səhmdar cəmiyyəin idarə olunmasında iştirak etməyə şərait yaradır. Səhmdar milli valyuta ilə və ya nizamnamədə nəzərdə tutulan halda xarici valyutada ödənilə bilər, həmçinin natural mülkiyyət formasında ödəmələr də səhmdar cəmiyyətin fəaliyyətində istifadə oluna bilər. Ödəmə formasından asılı olmayaraq səhmin qiyməti milli valyutada göstərilir. Hər bir səhmdar cəmiyyətin səhmləri eyni nominal qiymətə malikdir, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin təsdiq etdiyi formada səhmlərini buraxa bilər. Müəssisə müflisləşən halda səhmləri geri qaytarılmır. Səhmdarlar , müəssisənin əmlakı satıldıqdan və bütün borclar ödənildikdən sonra qalan pulları öz aralarında bölüşdürürlər.

Abunəli sertifikatlar - istiqrazlar , imtiyazlı səhmlərlə birgə buraxılır və sahibinə müəyyən müddətdə danışılmış qiymətə adi səhmləri almağa və onların dividentləri qalxdıqda isə gəlir əldə etməyə hüquq verir. Bu səhmdarları bazar vasitəsilə korporasiyalara buraxılan istiqrazların faizlərini aşağa salmağa , alıcıları səhmlərin güzəştli satılmasına sövq edir.

İstiqraz - dövlət və korporasiyalar tərəfindən buraxıla bilən, sahibi ilə emitenti arasındakı borc münasibətlərini təsdiqləyən və sahibinə emitentdən buraxılış şərtlərində nəzərdə tutulan müddətdə borcun nominal dəyərini və başqa əmlak ekvivalentini, həmçinin təsbit edilmiş faiz şəkilində illik gəlir almağa təxirə salınmaz hüquq verən fond qiymətli kağızıdır. İki razılaşan tərflər , borcverən və borcalan arasında müqavilə , saziş növüdür.

Rendit-qiymətli kağızlarin nisbi gərginlik gəstəricisidir. İstiqrazların renditi ödənilən dividentlərin istiqrazların cari məzənnələrinə nisbəti kimi hesablanır və faizlə ölçülür.

Veksel

Xarici keçidlər

Qiymətli Kağızlar Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu