Yuğ

Yuğ və ya Sağu — yas mərasimi ilə bağlı arxaik nəğmələrdir. Bu mətnlər ortaq türk folklor arealında geniş yayılmış “yuğ”, “ağı”, “sağu”, “yedi”, “edi” adları ilə tanınmışdır. Bu mərasim insanların vəfatı zamanı ya evdə, ya da basdırılan zamanı düzəldilir. Əsas hissə yasın qurulduğu yerdə icra edilir. Oxunan mahnılar ağı adlanır. Qədim türklərdə yuğçu ozanlar - ağıçılar qopuzda çalaraq ölən haqqında mahnılar deyərlərmiş. Həmin mərasimdə ölən adam təriflənər, onun yaxşı cəhətləri, xeyirxahlıqları mövzu olarmış.

Yuğ həm də qədim türklərin musiqi, mahnı, rəqs, ağı parçaları ilə müşayiət olunan ölübasdırma mərasimi olub. Qədim Azərbaycanda yuğ (yuğlamaq – ağlamaq sözündəndir) adlanan ayın olmuşdur ki, sonralar onun tərkib hissələrinin çoxu matəm mərasiminə keçmişdir. Yaş – matəm nəğmələri ağılar və mərsiyələr bizim dövrlərdə də qalmışdır. Mərsiyələr adətən matəm ayi olan məhərrəmlikdə çox ifa olumurdu.

Ekvivalenti farklı Türk şivelerinde Yoğ, Yox, Yığ şeklindedir. Cənazə mərasimi, cənazə yeməyi kimi mənaları vardır. Ölü bir çadıra qoyulub, ətrafında doqquz dəfə dolanılır. Beləcə ruhunun göyə çıxacağına inanırlar. Cənazə mərasimlərində Ağu, Sagu və ya Yugu adı verilən ezgili koşuklar oxunur. Bunların hepside ölünün arxasından yaşanan yas prosesində ağrını dışavurma ilə əlaqədardır və bənzər mənalar ehtiva edər. İslam dini yas müddətinin uzadılmasını və özünə zərər verəcək şəkildə dövünmek qadağan etmişdir. Cənazə mərasimləri yer üzündəki bütün mədəniyyətlərdə böyük əhəmiyyətə malikdir, çünki naməlum bir diyara edilən bu səfər hər zaman sirrini qorumuşdur.

1. Ağıt (Ağu), 2. Sığıt (Sagu), 3. Yığut (Yugu) sözleri hep Mersiye demektir. Ölünün arxasından oxunan yas şeiri anlamı daşır.

Yuğ, zaman-zaman "Ağıt" ilə eyni mənalı istifadə edilsə də daha geniş əhatəlidir, yalnız oxunan ezgi deyil, edilən mərasimi də ifadə edər. Köhnə yas mərasimlərinə xüsusi olaraq dəvət edilən "Yuğçular" (Ağıtçılar), qopuz çalar hətta rəqs edirdilər. Bu mərasimlərdə ağı söyləmənin yanında, üz cırmaq, saç yolmaq, başa kül tökmək və ağları soyunub qara geyimlər geymək də ənənənin içərisində yer alırdı. Bəzi yerlərdə "Ölü aşı" vermək də ənənədir. Divan-ı Lüğat-it Türkde bu yeməyə "Yuğ Besen" demişdir. Bu tətbiq, uygurlarda "Üzüt aşı" adıyla bilinən ziyarətin eynisidir.

Etimologiya

(Yuğ / Yığ / Ağ) kökü. Ağlamaq mənasını daşıyır. Ağıt, ağu, ağlamaq, yığlamak, yığut kimi sözlər həmişə bir-biriylə əlaqəlidir. Yığlamak / Yuğlamak sözcüyü ağlamaq deməkdir. Bundan başqa Yo / Yox / Yox kökündən yokoluşum də xatırladar.

Azərbaycanda

Aş (yuğ) mərasimi hələ də bəzi türk xalqlarında, o cümlədən azərbaycanlılarda mövcuddur. Yas mərasimində qonaqlara verilən yeməyin ölünün ruhunu o biri dünyada rahatlatdığına inanılır. Ədəbiyyatşünas Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yuğ haqqında bu fikirləri bildirmişdir:

Qədim Azərbaycanda ölən böyük qəhrəmanlar üçün ağlamaq bir adət idi. Qəhrəman ölən günü camaatı bir yerə toplayardılar. Bu toplantıya "yuğ" deyirdilər ("yuğlama" "ağlamaq" sözündəndir). Toplananlar üçün qonaqlıq düzələrdi, xüsusi çağırılmış "yuğçular" isə ikisimli qopuz çalıb oynayardılar. Yuğçu qabaqca mərhum qəhrəmanın igidliyindən danışıb, onu öyərdi. Sonra isə qəmli havaya keçib şanlı igid üçün ağı deyərdi. Toplananlar da hönkür-hönkür ağlayardı.

Müasir dövrdə yuğçu kişilərin yerini mərsiyəçi qadınlar almışdır.

Azərbaycanın bir sıra rayonlarında, xüsusilə Kəlbəcərin Almalı kəndində yuğ mərasiminin bir sıra qalıqları bu günə kimi yaşamaqdadır. Bu kənddə ölünü götürməmişdən qabaq onun bir tərəfində kişilər, o biri tərəfində qadınlar diz çökür və əllərindəki dəsmalı yellədə-yellədə xorla "vaveyla" ― "heyif, yazıq" (bizcə, bu az-çox sonradan mərasimə gəlmədir) deyirlər. Ölünü gətirib kəndin ortasında basdırandan sonra, yuğda olduğu kimi çalıb-oxuyub, rəqs edirlər.

Mənbə

• Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt Arxivləşdirilib 2013-09-21 at the Wayback Machine PDF
• Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca Arxivləşdirilib 2012-12-04 at the Wayback Machine  (türk.)